ASEAN sinh nhật 50 tuổi : Bài học cũ để vượt qua thách thức mới

Các quốc gia thành viên ASEAN.
Ảnh : Hiệp Hội các Quốc Gia Đông Nam Á.

Cách đây đúng 50 năm, Hiệp Hội các Quốc Gia Đông Nam Á (ASEAN) ra đời (1). Khối ASEAN - bao gồm một nửa số quốc gia Đông Nam Á lúc đó - hình thành trong bối cảnh chiến tranh dữ dội trên phần đông bán đảo Đông Dương.

Hiện nay, toàn bộ các nước Đông Nam Á đã trở thành thành viên của ASEAN (2), và khối này từng bước trở thành một trụ cột trong kiến trúc an ninh khu vực Châu Á -Thái Bình Dương.

Tuy nhiên, những thách thức trong hiện tại đối với ASEAN là hết sức lớn. Ôn lại các bài học trong quá khứ để hướng về tương lai là quan điểm của nhà chính trị học Thái Lan Thitinan Pongsudhirak, được đăng tải trên báo mạng Nhật Bản Nikkei, hôm 04/08/2017, nhân dịp ASEAN kỷ niệm sinh nhật vàng tròn 50 tuổi. RFI xin giới thiệu.

Duy trì hòa bình giữa các nước thành viên

Trong bài « To survive another 50 years, ASEAN must learn from its past/Để tiếp tục tồn tại thêm 50 năm nữa, ASEAN phải học hỏi từ quá khứ », nhà chính trị học Thái Lan nhấn mạnh trước hết đến khả năng duy trì hòa bình giữa các quốc gia thành viên, một phẩm chất quan trọng của khối : « Bất chấp những tranh chấp lãnh thổ thỉnh thoảng bùng lên, hay những tranh cãi ngoại giao, có một thành tựu hết sức quan trọng của ASEAN, nhưng thường ít được chú ý. Đó là khả năng tránh được chiến tranh giữa các quốc gia thành viên, từng là những kẻ thù không đội trời chung ».

Đại diện 5 quốc gia sáng lập khối ASEAN, trong cuộc gặp tại Bangkok, ngày 07/08/1967. Từ trái qua phải, các ngoại trưởng Philippines (Narciso Ramos), Indonesia (Adam Malik), Thái Lan (Thanat Khoman), Malaysia (Abdul Razak) và Singapore (Sinnathamby Rajar)
Ảnh chụp màn hình : print.kompas.com

Ông Thitinan Pongsudhirak nhắc lại giai đoạn phôi thai của khối, sau nhiều nỗ lực thành lập một tổ chức khu vực thất bại, lý tưởng về ASEAN đã trở lại khi Thái Lan đứng ra đóng vai trò hòa giải, nhằm dập tắt cuộc chiến giữa Indonesia và Malaysia (3).

Theo nhà chính trị học Thái Lan, chính hai quốc gia sáng lập ASEAN, là Thái Lan có dân cư chủ yếu theo đạo Phật và Philippines chủ yếu theo đạo Thiên Chúa, « đã mang lại một sự cân bằng cho khu vực, về phương diện tôn giáo, ngôn ngữ và sắc tộc, cân bằng lại với tiềm năng thống trị của khối dân cư chủ yếu theo Hồi giáo tại Indonesia và Malaysia, hai quốc gia vốn cùng chia sẻ một ngôn ngữ (tiếng Mã Lai) ».

Trong hơn một nửa thời gian tồn tại đầu tiên, ASEAN hoạt động trong một Đông Nam chia rẽ. Miến Điện trở nên cô lập sau cú đảo chính quân sự 1962, trong lúc Đông Dương bị tàn phá vì chiến tranh.

Các thành viên sáng lập ASEAN, bao gồm bốn quốc gia ra đời vào thời kỳ « hậu thực dân », gồm Indonesia, Philippines, Malaysia, Singapore, và vương quốc Thái Lan có truyền thống độc lập lâu đời, đã thành công trong việc tạo dựng được một « sức mạnh tập thể khu vực », nhằm hỗ trợ cho nỗ lực xây dựng quốc gia ở mỗi nước, trong bối cảnh Chiến tranh Lạnh giữa Hoa Kỳ và Liên Xô.

Sức bật hậu Chiến tranh Lạnh

Phải đến thập niên 1990, sau khi Chiến tranh Lạnh kết thúc, Hiệp Hội các Quốc Gia Đông Nam Á mới bao gồm toàn bộ 10 thành viên của khu vực (không kể tiểu quốc Brunei gia nhập trước đó năm 1984).
Việt Nam gia nhập ASEAN năm 1995, Miến Điện, Lào 1997, Cam Bốt 1999.

Nhà chính trị học Thái Lan nhấn mạnh đến hai cơ chế hợp tác quốc tế, ra đời vào thời điểm khối cộng sản giải thế, là Diễn Đàn Hợp Tác Châu Á Thái Bình Dương APEC, thành lập năm 1989 (với trụ sở đặt tại Singapore), và Không Gian Mậu Dịch Tự Do ASEAN (ASEAN Free Trad Area), khai sinh năm 1992.

Đây là hai cơ chế giúp cho khối ASEAN non trẻ có điều kiện trở thành một trung tâm nối kết của châu Á, với tiềm năng hợp tác rộng lớn hơn.
Trên đà này, trong những năm sau, ASEAN đã có một loạt sáng kiến quan trọng mở rộng hợp tác quốc tế.

Cụ thể là Diễn Đàn Khu Vực ASEAN ARF, ra đời năm 1994 (hiện tại gồm hơn 50 thành viên, trong đó có Hoa Kỳ, Trung Quốc, Nga, Nhật Bản, Ấn Độ, Liên Hiệp Châu Âu…).

Cơ chế ASEAN + 3, tức hợp tác giữa Hiệp Hội các Quốc Gia Đông Nam Á với ba nước Đông Bắc Á (Trung Quốc, Nhật Bản và Hàn Quốc), khởi sự từ năm 1997.

Hội nghị cấp cao Đông Á (East Asia Summit), với hạt nhân là khối ASEAN, với sự tham gia của ba nước Đông Bắc Á, cùng Hoa Kỳ, Nga, Ấn Độ, Úc và New Zealand, bắt đầu tổ chức từ năm 2005. Hội nghị bộ trưởng Quốc Phòng ASEAN mở rộng (ADMM-plus), gồm các thành viên ASEAN và đại diện 8 cường quốc, trong đó có Mỹ, Nga, Trung Quốc, Nhật Bản, Ấn Độ. Hội nghị khởi sự từ năm 2006.

Năm 2007, Hiệp Hội các Quốc Gia Đông Nam Á thông qua Hiến Chương ASEAN, khẳng định tính thống nhất cao của khối, tạo lập nền tảng pháp lý cho việc xây dựng cộng đồng ASEAN về chính trị, cũng như an ninh, kinh tế và xã hội văn hóa.

Nhiều người nuôi hy vọng ASEAN trong tương lai sẽ trở thành một cộng đồng gắn bó như kiểu Liên Hiệp Châu Âu.

Trung Quốc : Chính sách chia để trị

Tuy nhiên, điều mà nhà chính trị học Thái Lan muốn lưu ý là, sau nửa thế kỷ tồn tại, khối ASEAN hiện nay lại tiếp tục phải đương đầu với các thách thức mới, tương tự với những thách thức ở giai đoạn đầu tiên.

Ông Thitinan Pongsudhirak nhấn mạnh đến thế đối đầu giữa Trung Quốc và Hoa Kỳ tại Biển Đông, và ở một mức độ nhỏ hơn, giữa Trung Quốc và Nhật Bản tại khu vực Đông Nam Á lục địa.

Sự trỗi dậy đầy tham vọng của Trung Quốc được coi là mối đe dọa chính.
Dưới ngọn cờ sứ mạng khai hóa và mở mang, chiến lược Con Đường Tơ Lụa Mới của Bắc Kinh đưa các ảnh hưởng của Trung Quốc vươn xa khỏi châu Á.

    Đọc thêm : Trung Quốc : Động lực chia rẽ ASEAN ?

Theo tác giả, trong thế kỷ 21 này, « lịch sử » và « địa lý » là các sức mạnh dẫn đường nhiều hơn là các ý thức hệ, dù là « toàn trị » hay « dân chủ », quan điểm « cộng sản » hay « tư bản ».
Riêng tại châu Á, Bắc Kinh đang sử dụng « các quyền lịch sử » để biện minh cho việc xây dựng đảo nhân tạo tại Biển Đông, ở một khu vực « không xa với các vùng biển của các thành viên ASEAN, nhất là Philippines và Việt Nam ».

Trên vùng Đông Nam Á lục địa, Bắc Kinh xây hàng loạt đập thủy điện trên thượng nguồn sông Mêkông, bất chấp các thiệt hại đối với các cộng đồng hạ lưu, ở Cam Bốt và Việt Nam (xem thêm : « Trung Quốc muốn độc chiếm Mêkông »).

Nhà chính trị học Thái Lan nhấn mạnh đến thực tế phân hóa cao độ của khối ASEAN, giữa khu vực đất liền và khu vực hải đảo. Thực tế này đã được Bắc Kinh khai thác để áp dụng chính sách « chia để trị ».

Trong khi Cam Bốt, Lào, Miến Điện và Thái Lan thờ ơ với việc Trung Quốc quân sự hóa Biển Đông, thì các con đập Trung Quốc xây trên dòng Mêkông cũng không thu hút sự chú ý của Philippines hay Indonesia (xem thêm bài : « Chuyên gia Nhật : Các nước ASEAN bên Biển Đông hãy đoàn kết lại ! »).

Tác giả ghi nhận việc năm 2016 Philippines giành thành lợi lớn trong vụ kiện Trung Quốc về Biển Đông lên một tòa án quốc tế (4), tuy nhiên mọi nỗ lực đưa phán quyết lịch sử này vào các tuyên bố chung của ASEAN đều thất bại, do vai trò của Cam Bốt.
Bắc Kinh cũng tranh thủ được sự ủng hộ của Thái Lan cũng như Miến Điện.

Đoàn kết trước Trung Quốc và vị thế quốc tế của ASEAN

Trong phần kết của bài viết, nhà chính trị học Thitinan Pongsudhirak nêu lại một bài học cổ điển từng giúp nhiều nước nhỏ đứng vững, đã được ASEAN thực thi trước đây, đó là dùng cường quốc chế lại cường quốc.

Cụ thể là việc nhờ đến sự hậu thuẫn của Hoa Kỳ và Nhật Bản để đối trọng lại với Trung Quốc. Việc chính quyền Trump tiếp thủ tướng Việt Nam Nguyễn Xuân Phúc và những lời mời tương tự của Washington gửi đến các đồng nhiệm Philippines, Singapore và Thái Lan được đánh giá là những bước đi đúng hướng, để « phục hồi thế cân bằng địa chính trị của ASEAN ».

Tuy nhiên, tác giả lưu ý rằng là nếu không xây dựng được « sự thống nhất » của khối đối diện với Trung Quốc, ASEAN sẽ không thể đảm nhận được vai trò « môi giới » và « tạo lập các định chế » của châu Á. Mà một ASEAN không thống nhất sẽ không chỉ tổn hại cho chính các thành viên ASEAN, mà còn cho cả các cường quốc, vốn cần đến một « vùng đệm », một « thế lực môi giới mang tính khu vực ».

    Đọc thêm : Biển Đông : Việt Nam và ASEAN không để cho Trung Quốc bịt miệng

Đoàn kết, xây dựng hòa bình, cân bằng các cường quốc, đặc biệt là tìm được tiếng nói thống nhất trước Trung Quốc - cường quốc đang là mối đe dọa lớn nhất -, theo tác giả, các thách thức đối với ASEAN trong hiện tại cho thấy quá khứ 50 năm qua chắc chắn vẫn còn nhiều bài học cần được « đào sâu ».

----

(1) Ngày 08/08/1967, tại Bangkok, thủ đô Thái Lan, năm quốc gia Đông Nam Á, gồm Thái Lan, Indonesia, Malaysia, Philippines và Singapore ra một tuyên bố chung (còn gọi là Tuyên Bố Bangkok), khai sinh ra Hiệp Hội các Quốc Gia Đông Nam Á (tên tiếng Anh là Association of South East Asian Nations, gọi tắt là ASEAN).
(2) Không kể Đông Timor, độc lập năm 2002.
(3) Việc thành lập Liên Bang Malaysia, bao gồm phần lãnh thổ Malaysia lục địa hiện nay, Singapore và miền bắc đảo Borneo, bị Indonesia chống lại. Cuộc chiến giữa hai láng giềng kéo dài từ năm 1963 đến 1966. Singapore tuyên bố độc lập năm 1965.
(4) Xem thêm bài « Biển Đông : Năm kết luận quan trọng của phán quyết PCA » (RFI).

• < Trang trước
• Trang sau >