Khi xã hội Mỹ đầu thế kỷ XX thay đổi mạnh mẽ chỉ vì một chiếc máy !

Trung tâm thành phố Miami, Hoa Kỳ Wikimedia Commons

Năng suất lao động tăng ; làn sóng di dân từ nam lên bắc đổi chiều ; tỷ lệ sinh nở tăng, tỷ lệ tử vong giảm ; vùng Sun Belt không còn là những thành phố chết ; và nhất là diễn viên điện ảnh Ronald Reagan đắc cử tổng thống thứ 40 của Mỹ…

Tất cả những điều này đều có một điểm giống nhau : Đó là nhờ vào chiếc máy điều hòa nhiệt độ, do kỹ sư Mỹ, Willis Carrier phát minh năm 1902.

Hai báu vật

Sau khoảng 400 ngàn năm phát triển, loài người đã « làm chủ » được hai « báu vật ». Đầu tiên hết là « lửa », xuất hiện vào thuở sơ khai.

Một bước ngoặt quan trọng trong lịch sử tiến hóa nhân loại. Với khả năng tạo ra lửa, cách sống của con người được thay đổi hoàn toàn : Từ cách chế biến thức ăn, sản xuất ra của cải, cải thiện cách ăn mặc…
Rồi rất lâu, rất lâu sau đó, gần 4000 thế kỷ sau, con người đã làm được chủ điều ngược lại : Chế tạo ra hơi lạnh.

Thế nhưng, ít có ai biết rằng điều khám phá thứ hai cũng đã làm thay đổi toàn bộ xã hội Mỹ và thế giới đến dường nào.
Có ai từng dám nghĩ rằng tại một xứ nóng, nhiệt độ có thể lên 40°C như ở Dubai chẳng hạn, người ta vẫn có thể chơi môn trượt tuyết ? Đương nhiên là ở trong nhà có mái che !

Con người ngày nay có được điều kỳ diệu này đó là nhờ vào « chiếc máy điều hòa nhiệt độ ».

Tháng 7/1960, khi những chiếc « máy lạnh » đầu tiên được lắp đặt cho các hộ gia đình Mỹ, một nhà báo của tờ Saturday Evening Post đã thán phục thốt lên rằng « một cuộc cách mạng về điều hòa không khí ».
Nhưng tờ nguyệt san Le Monde Diplomatique của Pháp khiêm tốn hơn cho rằng đây là một cuộc chinh phục chậm rãi, tiến dần, có phương pháp hơn là một cuộc « cách mạng ».

Vì lợi ích kinh tế hơn tiện ích con người

Cuộc trường chinh này khởi hành vào đầu thế kỷ XX với mục đích ban đầu là để bảo quản hàng hóa chứ không vì sự tiện ích của con người.

Mọi việc bắt nguồn từ một xưởng in ở New York năm 1902.Vị giám đốc của hãng phải đối mặt với một vấn đề nan giải: Độ ẩm trong nhà xưởng cao làm biến dạng giấy trong quá trình in ấn.
Và thành phẩm in ra cho kết quả xấu không thể nào tả được.

Xưởng in này đã đề nghị một kỹ sư trẻ vừa mới ra trường, Willis Carrier, thiết kế một thiết bị có khả năng kiểm soát độ ẩm và duy trì một nhiệt độ vừa phải. Và thế là chiếc máy điều hòa đầu tiên ra đời năm 1902.
Bằng cách thay đổi độ ẩm, cỗ máy to lớn này làm mát không khí nhờ vào hệ thống các ống dẫn khí có chứa chất làm lạnh.

Một thành công ngoài sức tưởng tượng. Trong vòng có 10 năm, dệt may, thuốc lá, bột bánh thực phẩm, chewing-gums, bột, chocolat … tất cả những ngành công nghiệp nào mà chu trình sản xuất phải hứng chịu sự dao động nhiệt kế đều lao vào lắp chiếc « máy lạnh » thần kỳ đó.

Cuộc đua khởi động

Tại các nhà xưởng, không khí cũng nóng hừng hực. Chuyện bình thường thôi !
Người ta nói rằng những ai làm việc đổ nhiều mồ hôi thì đó là một công nhân làm việc rất cật lực và chăm chỉ.

Để thuyết phục các nhà xưởng trang bị « máy lạnh », các nhà sản xuất máy điều hòa công bố một nghiên cứu, cho thấy là năng suất lao động của các công chức tăng thêm 24% nếu như văn phòng của họ có trang bị máy điều hòa.

Có thể nói rằng mục đích ban đầu của việc điều hòa không khí là mang tính kinh tế và chính điều này đã tạo thuận lợi cho sự phát triển của ngành sản xuất máy điều hòa nhiệt độ.

Lúc ban đầu, máy điều hòa nhiệt độ rất đắt. Nhưng cỗ máy này cũng bắt đầu được các hãng chiếu bóng để ý tới. Cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX, rạp chiếu bóng chỉ thu hút khách vào mùa đông.

Vào mùa hè, những điểm giải trí này chẳng khác gì những kho hàng, nhiều người bị chết ngạt vì nóng trong bóng tối, và vì vậy trở nên hoang vắng.
Trước tình cảnh này, chuỗi rạp chiếu bóng Balaban & Katz quyết định làm mát các phòng chiếu của mình tại Chicago kể từ năm 1917.
Một sự đánh cược thành công. Chi phí lắp đặt đắt đỏ đã kịp thu hồi trong một mùa hè.

Các chuỗi rạp khác lần lượt nối gót theo ngay. Người ta có thể thấy các tấm biển ghi « Rạp có trang bị máy điều hòa không khí », « Ở trong rạp lạnh », « Nhiệt độ luôn ở mức 20°C ».
Tại New York, Houston hay Los Angeles, lối vào các rạp có các tấm biển hình con gấu bắc cực, viên nước đá hay những hạt bông tuyết.
Mùa hè không còn là « mùa chết chóc », mà sẽ là mùa bội thu cho các điểm giải trí.

Tăng sinh, giảm tử

Rồi kích cỡ của máy điều hòa nhiệt độ nhỏ dần, giá thành giảm xuống. « Nó chẳng xấu tý nào. Trông khá xinh nữa là ! » « Người ta có thể đi khắp mọi nơi. Nhưng có một yếu tố đặc biệt đáng chú ý của chiếc xe này chính là bộ phận điều hòa nhiệt độ ».

 Đó là những lời quảng cáo mà người ta có thể nghe thấy trên đài truyền hình thời ấy. Chiếc « máy lạnh » cho các nhà xưởng công nghiệp bắt đầu chuyển sang chinh phục các hộ gia đình, xe ô tô…
Theo thống kê, trong những năm 1960, tại Mỹ chỉ có khoảng 10% hộ gia đình trang bị máy điều hòa không khí, nhưng đến năm 2000 tỷ lệ này tăng vọt lên đến 90%.

Máy điều hòa nhiệt độ trở thành một vật dụng không thể thiếu. Sự lệ thuộc này để lại một hệ quả khá lớn : Với máy điều hòa nhiệt độ, người dân Mỹ thích ở nhà hơn, tạo đà phát triển ngành vô tuyến truyền hình.
Ngược lại, người ta ít ra sân vận động để xem các trận bóng chày.

Nhưng đáng ngạc nhiên nhất là sự ra đời của máy điều hòa có một tác động to lớn đến dân số Mỹ.

Trước khi có chiếc « máy lạnh », người ta quan sát thấy tỷ lệ sinh nở giảm mạnh 9 tháng sau những giai đoạn nóng nhất.
 Vào những thời điểm này, không thể nào nói đến chuyện sinh con ! Sự xuất hiện của máy điều hòa nhiệt độ trong nhà đã thu ngắn khoảng cách dao động sinh sản theo mùa. Số trẻ sơ sinh tăng, số người chết giảm.

Chiếc máy điều hòa đã làm giảm mạnh tỷ lệ tử vong trong các đợt nắng nóng gay gắt.

Những thành phố chết hồi sinh và những hệ quả chính trị

Hơn thế nữa, máy điều hòa còn làm thay đổi cả diện mạo nước Mỹ, nhất là tại vùng Sun Belt, miền nam nước Mỹ.

Cho đến tận những năm 1960, người Mỹ có xu hướng đến phía bắc để kiếm việc làm. Nhưng chiếc « máy lạnh » ra đời đã giúp cho vùng Sun Belt (Vành đai Mặt trời) ở miền Tây và Tây Nam nước Mỹ trở nên năng động và dễ sống hơn.

Không có chiếc máy làm mát không khí, những thành phố như Miami hay Las Vegas có lẽ sẽ không thể nào phát triển được.
 « Nằm tại một nơi mà tình trạng trước đây được cho là không thể nào chịu đựng nỗi, ngay giữa lòng sa mạc Nevada, thành phố này trước hết hiện hữu cho khách làng chơi và du khách ».
Le Monde nhắc lại một lời bình luận đến trên đài về sự hồi sinh một thành phố sau khi có máy điều hòa nhiệt độ.

Không chỉ tác động đến dân số, cách sống và hưởng thụ của người dân Mỹ, máy điều hòa không khí cũng có những hệ quả chính trị.
Chiếc máy làm mát này đã góp phần mang lại chiến thắng cho ông Ronald Reagan, ứng viên đảng Cộng Hòa trong kỳ bầu cử tổng thống Mỹ năm 1980.

Đối với ông Nelson Polsby (1934-2007), nhà chính trị học người Mỹ, một bộ phận lớn người dân Mỹ di cư từ bắc xuống nam nhờ vào máy điều hòa là những người lớn tuổi, mong muốn có một cuộc sống hưu trí dưới ánh nắng mặt trời.
Nhưng những người lớn tuổi, có cuộc sống khá sung túc đó thường có xu hướng bỏ phiếu cho phe Cộng Hòa.

Và những bang chủ chốt như Arizona, Texas hay Florida, phần đông theo đảng Dân Chủ cho đến tận giữa thế kỷ XX đã dần trở thành cứ địa của đảng Cộng Hòa.
 « Ước mơ của quý vị, niềm hy vọng của quý vị, những mục tiêu của quý vị, sẽ là niềm mơ ước, nỗi hy vọng, và mục tiêu của chính phủ này. Vì thế xin Chúa hãy giúp con ».
Ông Ronald Reagan đã phát biểu như trên trong buổi lễ tuyên thệ nhậm chức.

Kiến trúc đô thị thay đổi và vấn nạn ô nhiễm môi trường

Các thành phố ở Mỹ cũng dần dần thay đổi theo nhịp phát triển của chiếc « máy lạnh ».
Để nơi ở được mát, nhà trước kia được xây theo kiểu nền nhà nâng cao, cổng tam quan che bóng, phòng liền kề để thông khí.

Giờ đây, nhờ có máy điều hòa, người ta có thể xây những tòa nhà chọc trời, dưới ánh nắng chói chang ở những nơi mà trước đây người ta từng nghĩ rằng chỉ thích hợp để trồng cà chua !

Tuy nhiên, mỗi một sự tiện ích đều có cái giá phải trả.
 Máy điều hòa không khí bị cáo buộc là « kẻ gây ô nhiễm » không khí nguy hiểm.
Ông Benoit Hartmann, đại diện cho hiệp hội France Nature Environnement, trên kênh truyền hình France 2 giải thích :

« Vấn đề ở đây là chiếc máy điều hòa không khí cũng giống như một chiếc tủ lạnh, bên trong có sử dụng khí ga làm lạnh. Nếu bị rò rỉ, đây sẽ là một khí ga cực kỳ độc hại cho môi trường.
Loại khí này nóng hơn rất nhiều so với khí CO2, đôi khi cao gấp hơn 800 lần loại khí ga dùng làm khí đốt.
Do vậy, một cách tiềm tàng, đây là một thiết bị có hại cho môi trường ».

Tại Phonenix, một nghiên cứu cho thấy ban đêm nhiệt độ bên ngoài đã bị tăng thêm từ 1-2°C, hệ quả là ở trong nhà, người ta còn cho chạy máy điều hòa nhiệt độ nhiều hơn.
Điểm cuối cùng, máy điều hòa nhiệt độ tiêu tốn rất nhiều năng lượng. Theo ghi nhận : Năng lượng tiêu thụ cho máy điều hòa nhiệt độ ở Mỹ tương đương với mức tiêu thụ của toàn châu Phi.

Nhưng điều đó không ngăn cản được chiếc máy điều hòa thương hiệu Carrier tiếp tục chinh phục thế giới trong vòng một thế kỷ qua.
 Lượng máy điều hòa bán ra bùng nổ tại nhiều nước mới trỗi dậy như Ấn Độ, Trung Quốc hay Indonesia.
Cứ mỗi một giây có 10 chiếc máy điều hòa nhiệt độ được bán ra trên thế giới.

Đến năm 2050, người ta ước tính thế giới sẽ có khoảng sáu tỷ chiếc máy điều hòa. Một  thảm họa tiềm tàng cho môi trường chăng ?

 

• < Trang trước
• Trang sau >