Vào thời kỳ Cách Mạng Kỹ Nghệ, hoạt động Wall Street bùng nổ với đủ loại các chứng khoán của các ngành nghề khác nhau

Cách đây khoảng 250 năm, Wall Street chỉ là một con đường mòn bụi bặm trải dài từ đỉnh đồi nhà thờ Trinity xuống đến bến cảng Manhattan’s East River. Tại đây, “thị trường chứng khoán” đầu tiên của Hoa Kỳ được hình thành trên những cầu tàu. Thời kỳ phôi thai đó, những chứng khoán (securities) đơn thuần là những mảnh giấy xác nhận sở hữu chủ hoặc những tờ hoá đơn giao hàng hoá từ những chuyến tàu cặp bến từ bên kia Đại Tây Dương đến.

Lúc đó tiền giấy còn mới mẻ nên chẳng ai tin tưởng mà xử dụng cả. Đơn vị quốc tế để giao dịch là những thỏi bạc, có lẽ vàng khá hiếm hoi vào lúc đó. Khi cần thiết, thỏi bạc được cắt ra thành một nửa, một phần tư, hoặc 1/8 gọi là “doubloons” để mua hàng. Đó là lý do tại sao thông lệ buôn bán chứng khoán theo lối lẻ1/2, 1/4, 1/8, 1/16 v.v được lưu truyền mãi cho đến tận năm 2001 mới được chứng thức đổi theo hệ thống thập phân như bây giờ.

Mùa xuân năm 1792, 24 nhân vật “đầu nậu” tại bến cảng ngồi lại với nhau để ký kết một bản thoả ước đầu tiên làm nền tảng cho New York Stock Exchange (NYSE) sau này. Bản thỏa ước này được hình thành dưới một gốc cây bồ đào tại địa chỉ sau này là số 68 Wall Street. Để tránh xáo trộn và đôi khi tranh chấp có thể bùng nổ làm nguy hại cho hoạt động làm ăn chung, họ đồng ý ấn định một hình thức giá cả lệ phí trao đổi chung và cố định, một chính sách đã được áp dụng mãi tận 1975, khi lệ phí trở nên có thể uyển chuyển hơn và các nhà buôn chứng khoán có thể thương lượng riêng với nhau được.

Năm 1800, nhóm NYSE này dọn vào địa chỉ số 40 Wall Street, cho đến năm 1963 thì dọn về địa điểm hiện nay tại số 11 đường Wall Street, New York.

Năm 1971, NYSE được cổ phần hóa (incorporated) thành một công ty vô vụ lợi (not-for-profit corporation) và hoạt động nhằm mục đích vì lợi ích của các nhà đầu tư (investors) nói chung và để hỗ trợ cho sự phát triển kinh tế Hoa Kỳ nói riêng.

Vào thời kỳ Cách Mạng Kỹ Nghệ, hoạt động Wall Street bùng nổ với đủ loại các chứng khoán của các ngành nghề khác nhau. Đến một lúc, hoạt động của NYSE bị quá tải, không thể bao thầu tất cả các loại chứng khoán khác nhau được nữa. Nhóm NYSE do đó chỉ chọn lấy những chứng khoán nào tốt nhất mà thôi. Họ đặt ra các điều kiện khó khăn hơn và chỉ nhận các cổ phiếu công ty nào thích hợp với họ mà thôi. Phần còn lại bị chê thì có các con buôn khác chộp lấy ngay ngoài đường phố và thậm chí trao đổi ngay trên vỉa hè.

Các con buôn này được gọi là “curbstone brokers” và chợ trời vỉa hè được mệnh danh là “The Curb”. Vào đầu thế kỷ 20, chợ trời “The Curb” phát triển quá mạnh đến nỗi các nhà buôn phải thuê mướn văn phòng tại ngay con đường đó luôn. Để có thể thông tin giá cả với nhau mau chóng, ám hiệu bằng ngón tay được phát triển và người ta trao đổi bằng cách ra hiệu từ trên ban công xuống dưới người đứng trên vỉa hè.

Ta thấy cho đến nay, kỹ thuật này vẫn còn được áp dụng trong hầu hết các Exchanges là vì vậy. Vào đầu thập niên 1920, thị trường “The Curb” được dời hẳn vào trong ở một chỗ tốt hơn là số 86 Trinity Place, Manhattan. Địa chỉ này vẫn được giữ cho tới ngày nay và trụ sở được đổi tên thành là American Stock Exchange (AMEX) là thị trường lớn thứ hai cuả Hoa Kỳ sau NYSE.

Ngày nay, thị trường chứng khoán phát triển lan rộng, ngoài NYSE và AMEX còn có các thị trường chứng khoán vùng trên khắp nước Mỹ như Chicago, San Francisco v.v…Trên toàn thế giới, ngoài các thị trường chứng khoán lâu đời như Paris (Bourse Parisienne, còn xưa hơn cả NYSE), London, Frankfurt… còn mọc liên tiếp các trung tâm mới như Tokyo, Hongkong, Taipei v.v… Nói chung nơi nào kinh tế phát triển, nơi đó nhất thiết phải xây dựng thành lập một thị trường chứng khoán để yểm trợ cho sự phát triển kinh tế vùng đó.

Ngày nay NYSE chiếm vị trí độc tôn lớn nhất thế giới với khoảng 2,800 công ty trị giá tổng cộng trên $16 ngàn tỉ ($16 trillion) thời giá năm 2003. Một vài con số để so sánh:

-Tổng giá trị các công ty trong Nasdaq: $2 ngàn tỷ
-Tổng giá trị thị trường chứng khoán Tokyo: $2.1 ngàn tỷ
-Tổng giá trị thị trường chứng khoán London: $1.8 ngàn tỷ
-Tổng giá trị thị trường chứng khoán Germany: $0.7 ngàn tỷ

Như chúng ta đã thấy, dần dần rồi các thị trường (market places or exchanges) cũng không đủ sức đáp ứng nổi hoạt động kinh tế ngày một phát triển thêm nữa. Sự tất yếu phải xảy ra là sự phát sinh của hoạt động buôn bán tự do "ngoài quầy" (Over The Counter OTC) song song với hoạt động chính thức của các exchanges. Các loại cổ phiếu của một số lớn các công ty nhỏ được trao đổi tự do giữa các cá nhân với nhau không qua tổ chức của các thị trường chứng khoán (TTCK).

Ngẫm cho cùng, các TTCK thực chất là những ngôi chợ như các ngôi chợ khác với đủ loại thành phần như Ban Quản Trị chợ, các chủ sạp, các “đầu nậu”, các lái buôn, “cò mồi” v.v… Điểm khác biệt duy nhất là mặt hàng trao đổi buôn bán là các loại chứng khoán khác nhau.

Sau cuộc khủng hoảng thị trường chứng khoán năm 1929, Quốc Hội Mỹ thông qua đạo luật Securities Act 1933 thành lập bộ phận Securities & Exchange Commission (SEC) nhằm quản lý hoạt động của các thị trường chứng khoán. Năm 1934, tổ chức National Association of Securities Dealers (NASD) được thành lập nhằm tự quản chế hoạt động của OTC market ngày một lớn mạnh hơn.

Năm 1971 đánh dấu một bước tiến quan trọng của thị trường OTC với sự ra đời của hệ thống NASDAQ (National Association of Securities Dealers Automated Quotation System). Từ thời diểm này, một số các chứng khoán OTC được lên danh sách và buôn bán qua hệ thống điện toán nối liền các môi giới chứng khoán (brokers), người mậu dịch chứng khoán ( stocks traders) và người tạo giá chứng khoán (market makers) mà không cần nằm trong một TTCK nào hết.

Nói nôm na, một số cổ phiếu OTC được “phong tước” và được ngồi vào một “chiếu riêng”. Điều hết sức bất ngờ là một số công ty trong NASDAQ sinh sau đẻ muộn như Microsoft, Intel, Dell v.v… trong thời đại mới của khoa học kỹ thuật lại phát triển vượt bực qua mặt luôn cả những công ty thuộc loại tiền bối lão thành như Disney, Ford, Coca cola v.v… Họ vẫn trung thành với NASDAQ và không cần vào các TTCK dù dư điều kiện để gia nhập.

NASDAQ ngày nay được chia thành hai thành phần chính: NASDAQ National Markets Issues bao gồm khoảng 2700 công ty lớn nhất và NASDAQ Small Cap Issues bao gồm khoảng 1500 công ty nhỏ hơn.

Nói chung NASDAQ gồm đa số là các công ty kỹ thuật (technology) cho nên sự phát triển tuy không lâu đời bằng NYSE hoặc AMEX nhưng vẫn thường được gọi là thị trường của tương lai và là một bộ phận hết sức quan trọng của thị trường chứng khoán nói chung.

Ngày nay, các công ty nào mà cổ phiếu được lên danh sách trao đổi trên NASDAQ cũng đã là một thành tích không nhỏ.

Tuy nhiên vẫn còn sót lại một số rất lớn các công ty vẫn chưa đủ điều kiện để được vào danh sách các Exchanges hoặc Nasdaq. Họ đành phải buôn bán các chứng khoán qua hệ thống “National Quotations Bureau” và niêm yết trên những tờ giấy màu hồng nên thường được gọi là “pink sheets” stocks. Hiện nay có vào khoảng 11,000 công ty thuộc dạng “pink sheets” như vậy.

Tất cả các cổ phiếu công ty được buôn bán, trao đổi trong các exchanges, Nasdaq và OTC hợp thành cái gọi là Thị Trường Thứ Nhì (Secondary market). Thị trường thứ nhất (Primary market) sẽ được trình bày tiếp sau đây.

THỊ TRƯỜNG THỨ NHẤT (PRIMARY MARKET)

Primary market nói về các cổ phiếu lần đầu tiên được lưu hành trên thị trường, còn gọi là IPO (Initial Public Offering).Muốn được phát hành stocks (cổ phiếu), việc đầu tiên phải làm là công ty phải được cổ phần hoá (incorporated).

Lấy ví dụ bạn làm chủ một xưởng tư nhân nhỏ sản xuất đồ chơi có tính cách gia đình (trị giá vài chục hoặc vài trăm ngàn $). Về mặt pháp lý, bạn chỉ cần đăng ký lấy môn bài hoạt động thương vụ (business license) tại city bạn đang cư ngụ là đủ. Hằng năm, báo cáo lời lỗ và khai thuế với IRS ( Internal Revenue Service ) sòng phẳng.

Sau một thời gian, công việc làm ăn phát triển tốt và món đồ chơi sản xuất ra được tiêu thụ quá nhanh một cách bất ngờ. Bạn bắt đầu nghĩ đến việc phát triển thêm thêm hoạt động sản xuất nhằm cung ứng thị trường.

Khả năng vốn có hạn, bạn có các phương án sau đây để gầy dựng thêm vốn:

-Kêu gọi người quen góp và chung vốn. Xưởng của bạn từ “sole-proprietorship” biến thành “partnership.”

-Vay tiền ngân hàng thương mãi. Số tiền vay được thường không nhiều lắm và bạn sẽ bị ràng buộc trách nhiệm phải trả lời và vốn trong một thời gian nhất định. Nếu công ăn việc làm thất bại, bạn có thể phải khai phá sản và mất đi tài sản, thậm chí cả những tài sản riêng tư như nhà cửa hoặc những bất động sản khác. Vì vậy phương án này chỉ có tính cách tạm thời mà thôi.

-Phương án khác nữa là mời một "công ty tài chánh mạo hiểm" (venture capital firm) hợp tác làm ăn. Để được "hợp tác mạo hiểm" (joint-venture) chung, bạn phải cổ phần hoá xưởng của bạn và thông thường bạn phải chia cho công ty tài chánh mạo hiểm một số lớn cổ phiếu tùy theo thương lượng giữa hai bên với nhau. Nếu bạn không có nhiều tham vọng, khi được chấp thuận "joint-venture," bạn có thể được cấp ngay một số vốn khá lớn (vài triệu hoặc vài chục triệu dollars như chơi) tùy theo tầm cỡ thương mãi của bạn có khả thi hay không. Dĩ nhiên phía công ty tài chánh mạo hiểm sẽ dành lấy một tỉ lệ cổ phiếu rất lớn (có khi 80% số cổ phiếu công ty của bạn không chừng). Ít ra bạn cũng còn 20% và nếu IPO thành công bạn vẫn có khả năng qua một đêm biến thành triệu phú được.

-Phương án đặc sắc nhất và cũng là đặc điểm của kinh tế tự do là bạn gầy vốn bằng cách cổ phần hoá công ty và ra công khai bằng thủ tục IPO.

Khi cổ phần hoá công ty (incorporated), công ty của bạn trở thành một tư cách pháp nhân riêng biệt, bạn chỉ có trách nhiệm hữu hạn và không chịu trách nhiệm về số vốn mà bạn đã gây được qua việc bán cổ phiếu.

Cách tiến hành như sau:

Sau vài năm hoạt động khấm khá, bạn cảm thấy mặt hàng của bạn được tiêu thụ quá sức tưởng tượng và bạn cảm thấy đã đến lúc phải phát triển hơn nữa. Sau khi đã làm xong các thủ tục cổ phần hoá và xưởng của bạn đả chính thức là một công ty (corporation). Bạn có thể mời một "công ty môi giới chứng khoán" (brokerage firm) làm thủ tục IPO và bán cổ phiếu dùm bạn.

Tùy theo tình hình cụ thể và lời khuyên của công ty môi giới chứng khoán, bạn có thể định giá cổ phiếu và bán đi một số lượng lớn cổ phiếu của công ty. Thông thường bạn phải giữ lại cho riêng bạn ít nhất 12 % số cổ phiếu để giữ quyền điều hành công ty. Công ty cũng có thể giữ lại một tỉ lệ nào đó gọi là "cổ phiếu hợp pháp nhưng chưa phát hành" (authorized but non issued shares) để dành thưởng cho các nhân viên trọng yếu hầu giữ chân họ lại với công ty, hoặc sau này cần thêm vốn lại bán ra nữa qua thủ tục "chuyển nhượng thứ cấp" (secondery offering).

Một khi đã bán cổ phiếu xong, bạn không chịu trách nhiệm về số tiền mang về cho công ty vì cổ đông (stockholders) là những chủ nhân nhỏ của công ty. Bản thân bạn cũng chỉ là một trong những cổ đông mà thôi. Tuy nhiên, với trách nhiệm điều hành, bạn phải công khai hoá tài chánh và báo cáo mỗi tam cá nguyệt cho cổ đông biết, đồng thời cũng phải báo cáo cho SEC.

Các cổ đông (stockholders) hoàn toàn không có quyền tham gia vào công việc thường lệ của công ty. Trên nguyên tắc bạn vẫn là giám đốc công ty và toàn quyền chỉ huy công việc. Nhưng từ nay, tiền lãi công ty mang lại không còn là của riêng bạn nữa mà là tiền lời của công ty. Dĩ nhiên, với tư cách giám đốc và chủ tịch Ban Quản Trị, bạn vẫn có thể tự ấn định tiền lương của riêng bạn cũng như tiền thưởng mà vẫn hợp lệ. Thông thường tiền lãi mang về không chia cho cổ đông mà dùng để tái đầu tư sản xuất (retained earnings), trừ phi mặt hàng sản xuất đã bão hoà và không thể phát triển hơn nữa.

Đó cũng chính là lý do tại sao những công ty như Microsoft hay Intel có thể phát triển nhanh chóng từ những công ty trị giá vài chục triệu đô la thành những tập đoàn khổng lồ hằng trăm tỉ $ chỉ trong vòng một vài thập niên. Tất cả tiền lời mang lại hàng quý đều được dùng để tái sản xuất nên sức phát triển thực tế là theo cấp số nhân.

Như vậy các cổ đông trông mong điều gì khi mua cổ phiếu của bạn? Họ trông mong vào hai điều:

Trông mong được chia lãi. Như đã nói, thông thường các công ty đang phát triển không hề và không bị bắt buộc phải chia lãi cho cổ đông nhưng đối với một số công ty lâu đời, cổ đông vẫn có thể được chia lãi gọi là "cổ tức" (dividends). Disney, Boeing…vẫn có chế độ chia cổ tức. Các công ty điện lực cũng vậy. Vì ngày nay điện lực gần như không còn phát triển được nữa nên thường chia cổ tức cho cổ đông nhiều khi với tỉ lệ không ngờ lên đến gần 10%! Tuy nhiên việc chia cổ tức này không bắt buộc như tiền lời bạn cho vay mà được ấn định và duyệt xét lại mỗi tam cá nguyệt bởi Ban Quản Trị công ty.

Trông mong cổ phiếu lên giá. Đây là điều trông đợi thông thường nhất khi mua cổ phiếu. Trên lý thuyết, khi công ty phát triển, giá trị thặng dư thường được phản ảnh lên trên giá của cổ phiếu. Giả sử khi mua cổ phiếu của công ty A, lúc đó công ty A chỉ trị giá 10 triệu đô la và tổng cộng có 1 triệu cổ phiếu, như vậy giá mỗi cổ phiếu là 10 đô la.

Sau hai năm, công ty mang lời về thêm 10 triệu đô la nữa mà chưa chia cho cổ đông đồng lãi nào. Theo lý luận thông thường, công ty nay đã trị giá 20 triệu, vì vậy ai muốn mua cổ phiếu của bạn hẳn nhiên phải trả cho bạn ít nhất 20 đô la bạn mới chịu bán. Tuy nhiên thực tế ra giá trị cổ phiếu rất tương đối và việc mua bán cổ phiếu chịu hoàn toàn áp lực của định luật cung cầu. Nhiều người mua, cổ phiếu lên giá, nhiều người bán, cổ phiếu xuống giá, nhiều khi thất thường không liên quan gì trực tiếp đến hoạt động thương mãi của công ty mà tuỳ thuộc vào tâm lý của đám đông.

Trên thực tế, các nhà đầu tư cỗ phiếu rất nhạy bén và khi một công ty có vẻ làm ăn khá giả là họ đã đổ xô vào đẩy giá cổ phiếu lên cao rồi. Ngược lại cũng vậy, chỉ hơi biến động tin xấu một chút là họ bán thốc bán tháo ngay lập tức