English
| Tết Nguyên Đán & Lễ Nghênh Xuân |
 |
 |
 |
| Tác Giả: Vietsciences- Nguyễn Thị Chân Quỳnh | |||
| Thứ Hai, 26 Tháng 1 Năm 2009 05:43 | |||
|
Nguyên = đầu, Đán = buổi sớm mai. Nguyên Đán là buổi sớm mai của đầu năm. Tết Nguyên Đán là cái lễ đầu tiên của năm mới, vào ngày mồng một tháng giêng âm lịch, song không phải tháng giêng bao giờ cũng bắt đầu vào tháng Dần như hiện nay vì thuở xưa mỗi triều đại lên ngôi lại đổi ngày Chính sóc (sóc = mồng một, đầu tháng âm lịch) . Nhà Chu chọn tháng Tý (tháng 11) làm tháng giêng. Quẻ Phục ở Tý cung, tháng 11 thuộc tiết Đông chí, dương bắt đầu sinh, khôi phục lại nguyên khí. 2 - Lễ Ban Sóc: a - Thiên quan giáng phúc vào lễ Thượng nguyên là lễ long trọng hơn cả nhất là về ban đêm. Từ đời Đường đã làm lễ này, cũng gọi là lễ Cầu Phúc. b - Địa quan xá tội vào lễ Trung nguyên, ngày rằm tháng 7 ; c - Thủy quan giải ách nạn vào lễ Hạ nguyên, ngày rằm tháng 10. I - Tết Nguyên Đán thời Cổ Nước ta ăn Tết từ bao giờ thì chưa rõ. Nếu căn cứ vào tục ăn bánh chưng ngày Tết và truyền thuyết cha ông ta biết làm bánh chưng từ thời Hùng vương thì ta đã ăn Tết từ đời các vua Hùng, song đấy chỉ là phỏng đoán, không có bằng chứng. Sách sử của ta chép về Tết rất sơ lược, chỉ một vài chi tiết cho thấy từ đời Lê Đại Hành (980-1005) ta đã có tục chơi đèn vào tháng giêng : A - Nhà Trần 1 - Tết Nguyên Đán. Trong An-nam Chí Lược, Lê Tắc chép tương đối khá nhiều tục lệ ăn Tết thời nhà Trần : 2 - Tiết Lập Xuân và Lễ Nghênh Xuân. Sách Lễ ký thiên "Nguyệt lệnh" chép : "Tháng cuối mùa Đông, vua sai quan Hữu-ty (chuyên viên) đem con Trâu đất ra lễ để đuổi khí lạnh đi, trâu giỏi cày có thể chỉ bảo việc làm ruộng sớm hay muộn. Thời nhà Trần, ngày Lập Xuân, vua quan làm lễ Nghênh Xuân ở phương Đông (Đông giao). Vua sai vị trưởng họ dùng roi đánh Trâu đất. Sau đó, các quan cài hoa lên mũ rồi vào cung dự tiệc. Trong tháng Xuân, người làm mối bưng tráp trầu cau đến nhà gái hỏi và tặng lễ vật, thường dân giá trăm, nhà cao sang giá hàng nghìn, những người chuộng lễ nghĩa thì không kể ít nhiều. Con trai, con gái nhà nghèo không có người mai dong để làm hôn lễ thì tự mình phối hợp với nhau (xin xem chú thích [6])
B - Nhà Lê Sử chép rất ít về Tết đầu thời Lê : Các lễ Nghênh Xuân thời Trung Hưng 1 - Lễ Tiến lịch - Lược Phan Huy Chú : Hàng năm, Tư-thiên-giám tính trước lịch cho năm sau, đến tháng 6 viết hai bản dự thảo, một bản dâng lên Vua và khai Chúa xin tiền in. Vua xem xong, giao cho Trung-thư-giám viết lại, Tri-giám coi việc khắc, khắc rồi Tư-thiên-giám đối chiếu trước khi đem in. Ba hồi trông nghiêm , Tự-ban dẫn hai viên Tiến-lịch quan vào bên Đông sân rồng. Vua ngự lên ngai. Tự-ban dẫn quan Tiến-lịch đến giữa ngự-đạo. Xướng: "Cúc cung , bái, hưng (bốn lần), bình thân ". Lễ quan. Xướng .' "Tiến hoàng lịch ", Tự-ban dẫn quan Tiến- lịch đến trước án lịch giấy vàng. Xướng : "Quy, tiến lịch", quan Tiến-lịch để lịch lên án. Xướng: "Phủ phục, hưng, bình thân, phục vị", Tự-ban dẫn quan Tiến lịch từ phía Đông ngự đạo xuống đến vị bái. Xướng: "Cúc cung , bái, hưng (bốn lần), bình thân ". Tự-ban nhấc cái án để lịch lui ra. Tư-thiên-giám bưng cái án lịch trước ngự tọa sang tiến ở phủ Chúa. Quan Lễ khoa đem lịch ban cho các quan. Các quan quỳ xuống nhận, giơ lịch ngang trán. Xong lễ lui ra [10]. 25 tháng chạp làm lễ Khóa ấn trong một tháng, hộp đựng ấn úp mặt xuống. Chỉ những việc trọng đại như sát nhân, phản quốc. . . mới được xét ngay, còn trộm cắp lặt vặt, đánh nhau, đòi nợ VV. thì đình chỉ, đợi ngày khai ấn mới xét xử [11]. 3 - Lễ Tiến Xuân Ngưu Hàng năm đến tháng 11, Tư-thiên-giám tâu ngày nào, tháng nào là tiết lập ít và kê cả kiểu mẫu làm Xuân ngưu (Trâu đất) giao cho Công bộ sai Thường-ban-cục làm. Tượng trâu to bằng thật, mỗi năm nhuộm một mầu, ứng với năm đó, tính theo âm dương ngũ hành. - Các nghi tiết thời Trung Hưng Sáng sớm mồng một, Tiết-chế-phủ (Con cả của Chúa Trịnh) vâng chỉ Chúa, dẫn trăm quan mặc phẩm phục vào chầu Vua để chúc mừng năm mới. Trước một ngày, Thượng-thiết ty đặt ngự tọa của Hoàng thượng ở chính giữa kính thiên, đặt bảo án ở phía Đông, hương án ở trước ngự tọa. Giáo phường đặt Thiều nhạc (nhạc đời vua Thuấn, chính trị tốt, đức hiện rõ) và Đại nhạc gồm nhiều kèn, trống lớn, thanh la, tù và...) ở hai bên Đông và Tây sân rồng. Thủ vệ-ty dàn cớ xí, khí giới. Nghi-chế-ty đặt cái án đế các tờ biểu của Thừa-ty các xứ ở công đường Lễ bộ. Quan Lễ bộ và quan Thừa-ty các xứ trực đêm ở công trường Lễ bộ. Khi canh đã điểm lần thứ năm, trời sáng, trống và nhạc đi trước, các quan Thị dạ (hầu đêm) rước án biểu đến ngoài cửa Đoan-môn, tiến vào để ở phía Đông sân rồng, hơi ngoảnh về Bắc. Các quan rước án biểu đều đứng. Trống nghiêm hồi đầu, các quan văn võ [kể cả Chấp-sự (Đạo lễ) và Triều-yết] đứng sắp ban ở ngoài cửa Đoan-môn. Trống hồi thứ hai, quan Đạo-lễ dẫn Tiết-chế-phủ vào chỗ điếm ở Tả, Hữu sân rồng ngồi tạm. Các quan Đạo-lễ tiến vào sân điện Vạn-thọ rước Vua lên ngự giá, làm lễ năm lạy ba vái. Lễ xong lui về chỗ cũ ở hai bên Đông, Tây sân rồng. Ngự giá đến cửa Kính-thiên thì quan Đạo-lễ dẫn Tiết-chế-phủ đứng phía Đông sân rồng, hơi về hướng Bắc. Tự-ban dẫn các quan vào sắp hàng hai bên Đông, Tây sân rồng. Các quan Thừa-ty, Triều-yết chìa đứng ở ngoài cửa Đoan-môn. Vua lên ngai. Giáo phường tấu khúc nhạc Văn-quang. Dứt tiếng chuông, vút roi (ra lệnh yên lặng khi làm lễ triều bái), nhạc nghi. Tư-thần-lang báo trời sáng. Thông-tán xướng: "Ban tề". Lại xướng: "Cúc cung, bái, hưng (bốn lần), bình thân". Quan Điển-nghi xướng: "Tiến biểu". Nhạc lại nổi lên. Hai viên Khoa quan dẫn bốn Tự-ban rước án biểu có tàn vàng che từ bên Đông sân rồng đem đặt giữa ngự đạo. Các Khoa quan dẫn bốn Tự-ban rước án biểu có tàn vàng che từ bên Đông sân rồng đem đặt giữa ngự đạo. Các Khoa quan, Tự-ban lui ra chia đứng hai bên Đông, Tây. Dẫn-tán xướng: "Tuyên biểu mục", quan Tuyên-biểu vào giữa ngự đạo quỳ đọc biểu chú c mừng của công hầu và các quan văn võ 12 đạo. Đọc xong, lạy rồi lui về chỗ đứng trước. (Đến lượt đọc biểu phó của các quan triều thần, cũng theo nghi tiết trên). Thông -tán xướng: "Phủ phục, hưng, bình thân, các cung tam cũ đạo". Lại xướng: "Bách quan giai quỵ, tung hô", các quan quỳ xuống, giơ tay ngang trán hô theo: "Vạn tuế" , ba lần như thế. Mỗi lần hô thì quân sĩ, phường nhạc, đồng thanh hô theo. Lại xướng: "Phủ phục, hưng, cú cung, bái (nhạc nổi lên), hưng (bốn lần), bình thân". Nhạc nghỉ. Quan Đạo-lễ dẫn Tiêt-chế-phủ đến bên Đông, đứng ở vị trước. Thóng-tán xướng : "Bách quan phân ban thị lập". Nghi-chế-ty đến giữa ngự-đạo quỳ tâu : "Tấu lễ tất". Giáo phường ty cùng các Thụ đồng văn, Nhã nhạc (nhạc khí nhỏ hơn Đại nhạc) tấu khúc Hưu-minh. Vút roi. Vua về cung. Quan Tư-lễ-giám bưng tờ biểu để tiến vào nội điện. Nhạc nghỉ. Tiết-chế phủ và các quan lui ra [13] . Sáng mồng một, hiệu Thiên-hùng bắn súng hiệu, hiệu Thị-trung đánh trống nghiêm. Tướng sĩ thuộc các đội thuyền đứng hầu hoặc đi tuân sát. Tư-thiên-giám đã chọn giờ và phương hướng tốt để Chúa đi lễ. Các quan rước Chúa đến Thái miếu và Cung miếu hành lễ rồi về phủ. Chúa ngự long tọa. Quan và lính hiệu Thị-hậu đứng hầu. Binh phiên ban tiền thưởng Xuân theo cấp bậc : nhất phẩm được 5 quan tiền, nhị phẩm được 4 quan cửu phẩm một quan, Tư-thiên-giám được 6 tiền, nhạc công một tiên. 3- Tết Đàng Trong 4 - Tết qua ngòi bút của một chứng nhân ổ thế kỷ 17 "Thói nước Annam, đầu năm mùng một tháng giêng, gọi là ngày Tết. Thiên hạ đi lạy Vua, đoạn lạy Chúa, mới lạy ông bà ông vải, cha mẹ cùng kẻ cả bề trên. Quan quyền thì lạy Vua Chúa, thứ dân thì lạy Bụt trước. Ăn Tết ba ngày, mà một ngày trước mà xem ngày mùng hai, mùng ba, ngày nào tốt, thì Vua Chúa đi đền Giao, gọi là nhà thờ Trời, hiệu Thiên Thượng Đế Hoàng Địa Kì. Vua Chúa đi lạy mà xin cho thiên hạ được mùa cùng dân an. Đến mùng bẩy mùng tám mới hết, cùng làm cỗ cho thiên hạ an mười ngày. Lại xem ngày nào tốt mới mở ấn ra cho thiên hạ đi chầu cùng làm việc quan, cùng hỏi kiện mọi việc ; lại làm như trước mới khai quốc, thiên hạ vào chầu vua. Từ ấy mới có phiên đi chầu. Nội Đài, Ngoại Hiến, Phú Huyện, quan đảng nha môn, mới có kiện cáo. Đến trung tuần mới có Khánh thọ bảo thần cho thiên hạ mừng tuổi Vua. Ai có nghề nghiệp gì thì làm cho Vua xem. Đến hạ tuần tháng giêng, ĐứcChúa lại Tế Kỳ Đạo dưới bãi cát, làm đàn thờ. Trước thì thờ Thiên Chúa Thượng Đê' một đàn, là một đàn từ Vua Lê Thái Tổ cho đến nay, một đàn thì thó Thần Kì Đạo. Đức Chúa lạy ba dàn này. Đoạn đến đàn Thần Kì Đạo, Đức Chúa lạy đoạn, liền chỉ gươm cùng chém, lại bắn cung. Đoạn lại đánh trống mà chỉ gươm cho thiên hạ mới đuôi đi, thì gọi là khao quân. Đoạn liền về tập voi tập ngựa, gọi rằng đã hết năm mới (15). II - Tết Nguyên Đán thời nhà Nguyễn - Năm 1820, bộ Lễ tâu về việc ban lịch Hiệp Kỷ : "Ban bảo Chính sóc là việc chính trị lớn của vương giả kính Trời chăm dân. Xin lấy ngày 1 tháng 12 đặt Đại triều ở điện Thái-hoà để truyền chỉ ban lịch theo phép cũ". - Năm Minh Mệnh 13 (1833) định lệ : Năm Minh-mệnh 20 ( 1840) lại đổi : Trước một ngày, ty chức trách đặt một cái án vàng trước Ngọ môn, chính giữa, một bàn vàng ở phía nam cái án, đều có lọng vàng che. Hai bên tả hữu sân đặt chỗ đứng lạy của các hoàng thân, các quan từ tam phẩm trở lên ở trước sân Ngọ môn, từ tứ phẩm trở xuống đặt vị đứng lạy ở phía nam cầu Kim thủy. Ở viện Tả đãi lậu đặt một long đình. Nghi trượng, nhã nhạc xếp hàng hai bên trước sân Ngọ môn. Sớm hôm ấy các quan đều mặc triều phục đứng ngoài cửa Ngọ môn. Khâm-thiên-giám bưng hòm đựng lịch đặt lên long đình. Bộ Lễ xướng :"Hành tiến lịch lễ ' " đàm lễ dâng lịch). Khâm-thiên-giám bưng hòm đựng lịch đến cạnh viên quản lý quỳ dâng hòm. Tất cả làm lễ 5 lạy. Vệ-]oan-nghi khiêng án vàng do cửa Ngọ môn đi vào, nhã nhạc, nghi trượng đi trước, qua cầu Trung đạo đến cửa Đại cung, án vàng đi vào cửa giữa đến sân điện Cân chính đặt ở dưới thềm giữa. Khâm-thiên-giám trao hòm lịch cho viên Nội các chuyển cho nội giám đệ vào cung. Ngày hôm ấy trăm quan đến viện Tả đãi lậu lĩnh lịch. Phủ Thừa-thiên họp nhân viên 6 huyện lĩnh lịch cấp phát cho các làng xã để dân chúng xem chung, lịch do các thầy Chánh, thầy Lý giữ (16). - Năm 1919 , lễ Ban Sóc diễn ra ở trước cửa Ngọ môn vào ngày 1 tháng 12 âm lịch, tức là ngày 2/1/919. 2 - Lễ Phất-thức và lễ Phong ấn. - Năm 1827, vua dụ : " Hết năm có lệ phong ấn để các nha dành ít ngày nghỉ ngơi, nhàn hạ trong khi cả năm phải siêng năng, chăm chỉ làm việc. Đấng vương giả theo phép Trời làm việc mạnh mẽ, tự cường, không nghỉ ngơi còn sợ chưa hợp ý Trời, chưa thỏa mãn nguyện vọng của nhân dân nên trẫm không muốn một ngày nhàn rỗi. Từ nay ấn tín quốc gia, hành dụng vẫn theo thường lệ. Còn các nha môn trong ngoài, cuối năm phong ấn, đầu giêng, khai Xuân, khai ấn, cứ theo lệ cũ mà làm". Trước khi khai ấn phải rửa ấn, gọi là lễ Phất-thức. Nguyễn Công Hoan viết : Rửa ấn chỉ được phép ngâm rượu cho các chất bẩn giắt trong kẽ rã ra, không được lấy tăm khều cho nhanh vì làm thế sẽ độc, trong năm có nhiều án mạng xẩy ra (17). Nhưng đấy là ở các nha môn, trong triều lễ Phất-thức long trọng hơn nhiều : Nội Các chọn một trong mười ngày cuối tháng chạp làm lễ, được vua chuẩn. Các Hoàng thân, các quan trong viện Cơ Mật, trong Nội Các dự lễ cũng do Nội Các đề cử. Sáng hôm Phât-thức, bộ Lễ sai bầy bàn ở điện Cân-chánh. Sáu cái tủ khảm lớn đặt ở hai bên cửa điện, trong đựng các hộp ấn được mờ ra trước mặt Hoàng thượng. Các ấn triện bằng vàng, ngọc, pha lê vv. của các tiên đế, Hoàng thượng, phi tần, được rửa bằng nước hương thủy (nước có ngâm các thứ hoa) rồi chùi bằng nhiễu điều. Ban đầu, các quan dự lễ mặc thường triều, sau thấy bất tiện nên đổi ra mặc áo thụng xanh. Sau khi rửa xong, ấn triện được cất lại vào trong tủ, rồi vua ban yến (18). Năm 1830, định lệ sau ngày phong ấn, gập những việc cần, Lục bộ, các nha và Nội Các tâu lên dùng ấn vàng. Đến ngày khai ấn triện quan phòng, chưa rõ năm, tháng, ngày nào dùng để làm bằng chiếu. Lễ Phât-thúc đầu tiên của triều Nguyễn diễn ra vào năm 1837. Lễ Phât-thức năm 1919 được cử hành vào ngày 24 tháng chạp, tức là ngày 25/11/1919 3 - Nghi tiết Lễ Trừ tịch và Tiết Nguyên Đán. Lễ Trừ tịch, vua đến nhà Thái miếu làm lễ, các quan văn võ từ ngũ phẩm trở lên làm bồi tế. Lễ Nguyên Đán cũng thế. Ở miếu Triệu tổ và miếu Hoàng khảo, đêm Trừ tịch, sai quan làm lễ. Các quan văn võ từ tứ phẩm trở lên túc trực hai bên công thự tả hữu, các lễ quan túc trực ở các miếu. Nhạc công hát thờ. Ngày Nguyên Đán, vua đến Thái miếu và miếu Hoàng khảo làm lễ. Miếu Triệu tổ thì sai quan làm Lễ xong vua đem các quan đến cung Trường-thọ làm lễ chúc mừng, rồi vua ngự điện Thái-hòa nhận lễ chầu mừng, sau đó các quan xin phép đến cung Khôn-đức lạy mừng. Mông 2, sai các quan làm lễ ở các miếu. Mồng 3, vua đến nhà Thái miếu làm lễ. Miếu Triệu tổ và miếu Hoàng khảo thì sai các quan làm lễ. Sai chép làm lệ ( 19 ) . - Năm 1848 vua Thiệu-trị mất, có quốc tang nên nghi lễ hơi đổi : Ngày mồng 1, vua mặc áo cát phục dấn cung Hoàng mẫu kính dâng 100 lạng vàng, 1000 lạng bạc, biểu tâu làm lễ người nhà. Lễ xong vua ngự điện Văn-minh, trăm quan mặc áo đẹp lần lượt lễ năm lạy. Mồng 2, vua mặc lễ phục đến điện Long-an (chỗ để quan tài vua Thiệu-trị) làm lễ, các quan mặc lễ phục theo lạy. Mông 3, vua mặc lễ phục đến Dao-cung làm lễ, các thân phiên, Hoàng thân, văn từ tứ phẩm, võ từ tam phẩm mặc lễ phục theo vào lạy. Những cuộc chầu mừng, ban yến, nhạc đều đình, duy có ban thưởng thân phiên, Hoàng thân, trăm quan, gia cấp cho các lính trạm, lính gián binh đều như lệ (20) . - Năm 1853 định lại lệ mở cửa cung thành ba đêm Tết Nguyên-đán. Lệ trước, các đêm 30 tháng chạp, mồng 1 và mồng 2 các cửa cung thành, hoàng thành, kinh thành đều mở rộng. Nay phải chiểu lệ thường canh giữ. 4 - Ban yến Xong, ngự điện Thái-hòa, bầy tôi chầu mừng. Lễ xong ban yến và thưởng theo thứ bực : Các Hoàng tử tước công, mỗi người 20 lạng bạc ; Quan văn võ chánh nhất phẩm, mỗi người 12 lạng Tùng nhất phẩm, mỗi người 10 lạng bạc ; Chánh nhị phẩm, mỗi người 8 lạng bạc ; Chánh ngũ phẩm, mỗi người 2 lạng bạc ; Hành tẩu, Thị nội, Chánh đội trưởng, Suất đội... mỗi người 1 lạng bạc (21 ) 5- Lễ Nghênh Xuân a) Lễ Nghênh Xuân ở Kinh Ngày Lập Xuân, quan bộ, viên Kinh dẫn, Khâm thiên giám đem đến cửa Tiên thọ và cửa Hưng khánh có thái giám tiếp nhận dâng vào cung, gọi là Tiến Xuân. Còn một cặp Mang thần và Trâu dất bày ở phủ thự. Viên Kinh dẫn đánh Trâu đất ba roi để tỏ ý khuyến khích việc nông [xem chú thích (22)]. Năm 1841, vua Minh Mệnh vừa băng hà, Phủ Thừa thiên chỉ đem tiến Trâu đất và Mang thần nhưng không làm Núi Xuân vì đang có quốc tang. b) Lễ Nghênh Xuân ở các tỉnh Trực lệ. rước Trâu đất và Mang thần đi làm lễ đón Xuân ở Đàn Xã tắc. Lễ xong, đưa Trâu và Thần về công đường, quan địa phương lấy roi đánh Trâu đất ba cái. Xong rồi để Trâu đất và Mang thần một thời hạn sau mới đem chôn ở cạnh Đàn Xã tắc. Bia sửa chùa Bạch Mã ở Thăng Long ghi là hàng năm lễ đánh Trâu, rước Xuân làm ở đền này rất long trọng (23) 6- Vua Miên chúc Tết B- Phong tục dân gian a) Ông Đồ Lá ngọc, cành vàng toé nở ra! b) Hoa
Trang hoàng nhà cửa, ngoài câu đối, tranh Tết, dĩ nhiên phải có hoa. Người ta thường sắm các chậu hoa đủ đôi bày để cho cân đối: hai chậu quất màu cam, hai chậu cúc màu vàng, hai chậu hải đường màu hồng tía... chỉ hoa đào là cắm có một cành. Tục cắm đào ngày Tết, theo Sơn Hải Kinh, là vì xưa kia ở núi Sóc sơn có một cây đào cổ thụ rất đẹp. Hai vị thần Trà và Uất Lung, cư ngụ ở đấy , có công đánh đuổi ma quỷ đến tận gốc cây đào nên từ đấy ma quỷ thấy cây đào là sợ. Nhưng đến cuối năm, hai Thần phải lên Thiên cung chúc Tết Ngọc Hoàng Thượng Đế, ma quỷ thừa cơ Thần vắng mặt, không ai kiềm chế, bèn từ Địa ngục lên dương gian quấy nhiễu. Người ta biết chúng sợ cây đào nên cắm cành đào trước cửa, trên cành treo bùa, nhà nào không có đào thì treo tranh hai vị Thần để trừ tà đuổi ma đi. Ngày nay người ta không treo bùa hay tranh vẽ Thần nữa mà treo tranh Tết (24) Ngày Tết đền chơi nhà ai thấy không cắm đào lại cắm một cành hoa mai trắng thì biết là nhà ấy đang có tang. Hà Nội không có mai vàng nên khi còn nhỏ, đọc thơ Huyền Kiêu: Hỡi hỡi cô mai vàng... tôi cứ băn khoăn tự hỏi sao thi sĩ lại có thể tư tiện đồi cả sắc hoa? Thủy tiên cũng là thứ hoa chỉ ngày Tết mới xuất hiện. Những người khoe khéo mua củ về tỉa lấy, phải tính toán sao cho hoa nở đúng giao thừa hay mồng một Tết mới là khéo. Nếu thấy hoa có triệu chứng nở sớm thì hãm bằng cách quấn bông xung quanh, để ở chỗ thật lạnh; ngược lại, nếu hoa ra chiều nở muộn thì thúc dục nó bằng cách thay nước ấm, để ở chỗ có nhiều nhiệt khí. Chơi thủy tiên, người ta không chỉ chơi hoa mà chơi cả lá (tỉa sao cho lá uốn cong theo ý mình) và cà rễ nữa, vì thế hoa thường được bày trong cốc thủy tinh trong suốt, có chân cao nâng ngang tầm mắt người thưởng thức. Tỉa thủy tiên, dĩ nhiên phải nhẹ tay. Trong bài thơ Vết thương lòng, nhà thơ Lan Sơn tả một thiếu nữ đang ngồi tỉa thủy tiên, chợt thấy: Bóng ai thấp thoáng ngoài hiên vắng,
Sự tích hoa thủy tiên: Xưa có một ông nhà giàu chia gia tài làm bốn phần đều nhau cho bốn con, nhưng sau khi ông chết, ba người anh chiếm hết chỉ cho người em một mảnh đất nhỏ cằn cỗi. Người em buồn rầu, chợt có bà tiên hiện lên an ủi rằng mảnh đất ấy có giống một loại cây đến mùa xuân sẽ nở hoa rất đẹp và thơm, b1àn được nhiều tiền. Quả nhiên, người em út nhờ bán hoa mà thành giàu có, và để tưởng nhớ ơn bà tiên, đã dặt tên cho hoa là Thủy Tiên (22) c) Tết ông Công, ông Táo
(...) Bếp thì thờ Táo quân, gọi là Vua Bếp. Nó lấy chồng trước thì sa vào lửa mà chết, nó lại lấy chồng sau mà lòng còn thương nghĩa chồng trước, thì chồng sau đi xem nơi lỗ xưa, thì mình cũng sa xuống mà chết. Chồng sau thấy vợ chết, thì cũng gieo mình xuống mà chết, thì ba người vào một lỗ ấy: thì người ta nói bày đặt rằng: ấy là Vua Bếp, thì phải cậy cho làm mọi việc nên" (13) Vì họ là Vua Bếp nên cái kiềng trong bếp mới có ba chân. Người ta cúng một cỗ mũ nữ màu vàng, đặt ở giữa, hai cỗ mũ với một đôi hia, nhưng tuyệt nhiên không nhà nào cúng quần áo, nên mới có câu giễu Vua Bếp: Đội mũ đi hia, chẳng mặc quần! Cúng ông Táo có cả cá chép sống thả trong chậu nước, cúng xong đem ra sông, hồ phòng thích. Cá là phương tiện di chuyển duy nhất của Vua Bếp để lên chầu Trời vì thời xưa chưa có phi cơ, phi thuyền.
d - Cây nêu. Tương truyền xưa kia ma quỷ hay quấy nhiễu dân gian, bị Phật trừng phạt nên quỷ hứa sẽ không dám động đến đất nhà Phật, chỗ nào có cây nêu, cành phướn, biết là đất Phật, ma quỷ tránh xa. Vì cuối năm Phật lên chầu Ngọc Hoàng Thượng Ðế 7 ngày mới về nên người ta trồng cây nêu 7 ngày mới hạ để ma quỷ khỏi ám. e - Cung tên vôi bột. f - Súc sắc, súc sẻ. Súc sắc, súc sẻ, g - Giao thừa. h - Tục kiêng quét nhà : i - Món ăn ngày Tết. Bánh chưng được dọn chung với "cá kho ngày Tết". "Cá ngày Tết" phải là những con cá chép to, kho đầy nồi với thịt rọi thái miếng vuông quân cờ, giềng và nước chè (không dùng nước hàng bằng đường thắng) cho khỏi tanh. Kho đi kho lại sao cho miếng cá còn nguyên nhưng thật dừ, ăn được cả xương mới là khéo. Ngoài bánh chưng, cá kho, Tết còn phải có thang và cuốn. Cuốn ở Hà-nội khác cuốn ở miền Nam ở chỗ cuốn từng khúc ngắn nhỏ, bún, tôm, thịt rọi luộc để ở trong, rau diếp xanh quấn ngoài, buộc bằng hành lá. Khi bầy, dựng đứng khúc cuốn trên đĩa, trông thấy rõ nhân bún trắng, tôm hồng bên trong, viền một vòng rau xanh bên ngoài. Nhìn bát thang, khách có thể đoán biết trình độ "nữ công" của bà chủ. Bún đơm phải khơi lên chứ không được nén chặt, mặt phải bằng phẳng để bầy mặt cho dễ. Các thứ bầy mặt : ruốc tôm, gà luộc, giò lụa, trứng tráng, rau răm thái nhuyễn. Lúc bầy, chọn mầu sắc đối chọi để cạnh nhau cho vui mắt, chẳng hạn không nên để thịt gà luộc cạnh giò lụa. Bày khéo thì đường phân chia ranh giới hai món cạnh nhau thẳng tắp, không có chuyện "giao lưu văn hóa" món này lem nhem xen lẫn với món kia. Thường chỉ bầy bốn món rồi ở giữa để một miếng trứng muối luộc với nhiều lòng đỏ. Ăn thang phải thật nóng nên trước khi dọn ra người ta đem chao, tức là múc nước dùng thật sôi đổ vào bát thang cho nóng rồi chắt đi, múc thêm nước lần thứ nhì, có khi thứ ba rồi mới bưng ra mời khách. Chao khéo thì bát thang bưng ra các thứ bầy mặt vẫn nằm nguyên chỗ. Ăn thang có cà-cuống và dưa hành đi kèm mới đủ vị. Khách đến chơi nếu không gập bữa cơm, không muốn ăn bánh chưng hay thang, thì được mời những món ăn vặt như hạt dưa, kẹo, mứt... Hà-nội đặc biệt có bánh Xuân-cầu hình vuông, rán lên nở phồng, mỗi bề bằng ngón tay, mầu trắng, vàng, hồng, trên mặt rắc mật nấu với thảo quả thành những đường chỉ chằng chịt mầu nâu. Chủ nhà còn mời uống rượu ngày Tết để trừ tà khí. j - Tết Thầy. Thời Nho học còn thịnh, mồng ba Tết có lệ học trò đến mừng tuổi Thầy học : Mồng một thì ở nhà cha ; Sau đây tôi lược lại một cảnh Tết Thầy học thời xưa, dưới ngòi bút của Chu Thiên : "Mồng ba Tết, các đại danh sư không tiếp ai ngoài học trò mình. Ðệ tử giai kỳ tử, học trò cũng là con, những đứa con tinh thần. Hôm ấy không ai dám đến chơi nhà những bậc thầy danh tiếng, e phạm đến cái không khí nghiêm trang, đầm ấm giữa tình thầy trò thân mật buổi đầu Xuân. Từng bọn một, học trò đem những quả lễ, trong bầy cam, rượu, chè, cau, đặt lên trình quan Hoàng-giáp rồi xin phép đưa lên lễ tổ. Bọn này ra, bọn kia vào. Hết lượt, cả bọn trở xuống nhà học xin phép quan Hoàng-giáp đem trầu đến chúc thọ cụ Cố. Thấy cụ Cố đang ngồi trên giường, học trò bước cả vào, quỳ lạy hai lạy, cùng nói : - Học trò chúng con năm mới gọi là đem đầu sang chúc mừng Cố sống lâu trăm tuổi, con cháu mỗi ngày một nhiều. Cụ Cố cười đáp : - Quý hóa quá, lão cảm tạ các thầy. Lão cũng xin chúc các thầy văn hay chữ tốt, đỗ cao và làm quan to. - Chúng con xin bái tạ Cố. Xong, cả bọn xin phép về nhà học. Bây giờ mới chính thức có lễ mừng tuổi quan Hoàng-giáp. Tất cả học trò, người đã làm quan cũng như người chưa thành đạt, đứng thành ba hàng trên dưới, quỳ xuống. Quan Hoàng-giáp ngồi trên giường nói : - Thầy miễn lễ cho các anh. Học trò vẫn quỳ, một người ở hàng đầu lên tiếng thay mặt cả bọn : - Thưa Thầy, nhân lúc cảnh đẹp, Xuân vui, anh em chúng con đem đầu lại bái chúc Thầy tuổi thọ thêm cao, tinh thần thêm sáng, văn chương thêm chói, đạo đức thêm thịnh để giắt díu chúng con theo Thánh đạo. Thầy mãi mãi như núi Thái sơn, sao Bắc đẩu, đời đời không mất. Quan Hoàng-giáp đáp : - Năm mới Xuân tươi, ta cũng chúc tất cả các anh ai cũng giữ được cái chí và cái đức. Người đỗ rồi thì phải biết làm sáng đạo Thánh và chính lòng người. Kẻ chưa có duyên với trường ốc phải biết phấn chí học hành, cố noi giữ đạo Tu, Tề, Trị, Bình. Ai ai cũng phải giữ khí tiết nhà Nho, đừng làm mảy may điều gì trái đạo, nhục cho cả sĩ lâm. Thế là Thầy mừng. Học trò đứng lên xin phép xuống mừng tuổi hai Cô. Quan Hoàng-giáp ngần ngừ rồi cho đi. Hai Bà thấy học trò qua sân, xuống nhà dưới, vội ra đứng ở cửa đón chào. Bà Hai bưng cơi trầu ra mời mỗi người một miếng, bà Cả nói : - Năm mới, chào các anh, các anh không phải lễ lạy gì cả, đến mừng tuổi Thầy là đủ. Chị em chúng tôi đa tạ các anh, mời các anh lên chơi nhà trên, ăn bánh với Thầy. Học trò chào hai bà, trở về nhà học. (...) Năm nào quan Hoàng-giáp cũng tiếp đãi học trò ngày đầu Xuân rất vui vẻ. Năm nào cũng định một cuộc vui chung khác nhau. Có khi ngài ra một bài thơ để họa vần, có khi bắt mỗi người vịnh một thứ hoa để bói chí, có khi bầy cuộc xướng họa, có khi ra câu đối để thử tài. Thường thi ngài chỉ cho uống chè Tầu, ăn bánh, ăn cơm, ít khi cho uống rượu" (26). - Tết qua ngòi bút của Hocquard (1886) : 2 - "Tháng hai cờ bạc, tháng ba hội hè" Trong dịp Xuân, người ta tổ chức các trò chơi bách hí : thi đua, treo giải thưởng. Có những trò cổ truyền như đánh đu, leo cột mỡ, múa rối, cờ bỏi, cờ người... Lại có những trò riêng từng địa phương như hát quan họ, chơi kéo co, đánh phết... cả trăm trò khác nhau. Xin kể hai trò : đánh phết và đánh cờ người. a - Ðánh Phết. Ðánh phết là một trò chơi đông người, chia làm hai phe. Chơi trên một khu đất rộng, gọi là sân phết. Sân chia làm hai phần, ở phía cuối mỗi phần vẽ một cái vòng tròn hoặc đào một cái hố. Người bên này dồn phết về phía bên kia, bao giờ quả phết lăn vào vòng tròn hay rơi xuống hố phe kia là thắng. Quả phết làm bằng gỗ, to bằng cái bong bóng trâu thổi phồng. Gậy bằng gốc tre đực, đào cả củ, cắt bỏ cành rễ, dài độ một sải tay rưỡi, uốn cong khoằm khoằm. Người chơi phải có sức mạnh mang nổi cây gậy phang vào quả phết bằng cái đầu có củ tre. Quả phết lăn đi, cũng có khi bị móc kéo đi. Lại phải nhanh nhẹn để tránh những đòn phang lầm rất mạnh. Tương truyền, khi xưa hai bà Trưng huấn luyện nữ binh đã khuyến khích tinh thần chiến đấu và tình đoàn kết đồng đội bằng cách cho chơi phết. Mỗi khi chơi, Hai Bà thường ngự lãm và treo giải thưởng. Ðể ghi nhớ thời kỳ oanh liệt của Hai Bà, những làng có thờ các vị danh tướng của Hai Bà đều giữ tục đánh phết. Chẳng hạn, ngày 13 tháng giêng, dân làng Song-quan cúng tế Ðông cung Nữ tướng quân Thiều-Hoa, người đã lĩnh ấn tiên phong, đánh đuổi Tô-Ðịnh. Dẹp giặc xong, Thiều-Hoa không nhận phong thưởng, xin về quê, Trưng vương cho xã Song-quan làm thực ấp. Hàng năm, cúng tế xong bao giờ cũng mở hội cho trai gái tập trận giả rồi đánh phết. Ngày xưa, chơi phết toàn đàn bà, sau này có nơi trai làng giả nữ binh. Có những làng không thờ danh tướng của Hai Bà cũng giữ tục này. Ðây là một trò chơi ồ ạt, đông người cười nói rầm rĩ. Từ ngữ Vui ra phết do đó mà ra (28). Bàn cờ là sân đình b - Ðánh cờ người - Nếu đánh phết phải dùng sức mạnh thì đánh cờ phải đấu trí tuệ nhiều hơn. Khác với cờ bỏi mà quân là những cái biển mang tên, cắm ở vị trí quân cờ, quân của cờ người là người thực sự. Sau đây, tôi sơ lược lời của một tiền bối từng chứng kiến nhiều cuộc đấu cờ khoảng cuối thập niên 20, ở làng Ðại-yên, sát Ngọc-hà, vùng Hồ Tây, Hà-nội. a - Bàn cờ là sân đình, có làm một cái rạp mái lợp cót để che mưa nắng, bốn phía để trống. Bàn cờ không có vạch, chia từng ô, mỗi góc ô có cái lỗ để cắm biển. (Cũng có nơi dùng vôi trắng kẻ vạch, hay vạch sâu xuống đất). b - Giải vũ. Bên phải và bên trái của Ðình trung (nơi thờ Thành-hoàng) có hai dẫy giải vũ bằng gạch lợp ngói. Ngày thường là chỗ cất lọng, kiệu, đồ thờ, ngày làng vào đám dùng làm nơi cỗ bàn, ngày đấu cờ một giải vũ dành cho Tướng Ông, một dành cho Tướng Bà và các quân cờ sau khi bị loại ngồi nghỉ. Giải vũcó ba gian, trang hoàng, trần thiết như nhà riêng : vách treo y môn và trướng, giữa kê sập gụ trải chiếu hoa cạp điều, nệm nhiễu, gối xếp, sát tường bầy tủ chè, hai bên là tràng kỷ, án thư, có cả trầu nước để tiếp khách. Gian giữa, chỗ Tướng ngồi, thì treo mành. c - Tế cờ. Suốt thời gian 10, 15 ngày từ khi mở hội cho tới khi rã đám, sáng nào cũng có tục tế cờ trước khi ra quân. Mỗi sáng, sau khi ăn cỗ linh đình tại nhà Tướng cờ, cả đoàn trang điểm rồi kéo nhau ra đình làm lễ tế Thành-hoàng, gọi là Tế cờ. Bên nam tế trước, nữ tế sau. Ðứng đầu là Tướng, quân sắp hàng ba đứng sau, đi đến trước bàn thờ Ðình. Có người điều khiển cuộc tế theo nhịp bát âm, tiến, lui, quỳ, bái, dâng rượu, hoa, nhang. Lúc tế có đốt pháo. Tế rồi ra sân, ai vào vị trí nấy, theo sự cắt đặt từ trước của Tướng cờ. Xong xuôi, Tướng cờ lui vào trong giải vũ, chỗ Tướng ngồi ở bàn cờ ngoài sân chỉ có cái biển. Ai tò mò muốn xem mặt Tướng -đặc biệt là các chàng trai Hà-thành muốn xem mặt Tướng Bà- có thể đến cửa giải vũ, chỗ treo mành, ngó vào. d - Tướng cờ. Người được chọn làm Tướng là một vinh dự nhưng phải đăng cai, chịu tốn kém, đài thọ quân cờ ngày nào cũng cỗ bàn, ăn uống, người phục dịch, lại phải may sắm quần áo cho quân. Bà Tướng mặc áo hồng, khăn vành giây vàng, đi giầy cườm hay vân hài bọc đoạn mầu, thêu rồng phượng, hoa lá, chỉ vàng chỉ bạc, ngồi trên sập trong giải vũ trông ra sân, trước sập có treo mành. e - Quân cờ. Quân là những thanh niên nam nữ do làng cắt cử, nhưng cũng có người tự nguyện. Thường thì người ta chọn thừa 4, 5 người để quân cờ có thể thay phiên nhau cho đỡ mệt vì phải ngồi trên ghế đẩu ở ngoài sân có khi cả 4, 5 tiếng. Quân cờ sợ nhất phải ngồi dai, bị điều khiển nhiều lần. Vất vả là những quân xe, pháo, mã, người ta thích làm quân tốt ba, dễ được giải ngũ sớm. Mỗi quân cầm một cái biển sơn son, chữ vàng, có cán dài độ một thước rưỡi tây, cắm xuống cái lỗ của vị trí mình Các quân nữ vấn khăn nhung, áo mầu, có nơi thêu tên quân cờ ở giữa ngực và sau lưng. Quân nam mặc áo the hoặc áo tất xanh, quần trắng ống sớ, thắt giây lưng điều, chân đi giầy Gia-định. f - Người đấu cờ. Người đấu phải qua một lần khảo sát, đấu với người cầm trịch trên bàn cờ gỗ xem có "sạch nước cản" không, nghĩa là không đi quân lầm lỗi. Ðược chấm đậu mới rút thăm đấu vòng loại : đấu giải nhất thắng, rồi nhị thắng, tam thắng, tứ thắng, cứ loại dần cho tới khi chỉ còn hai người vào chung kết. Người đấu phải quyết định tương đối nhanh, nghĩ nước lâu quá thì có người cầm trống khẩu kê bên mang tai mà gõ liên hồi để giục khiến cho tâm trí càng thêm rối loạn. Cuộc đấu mà kéo dài đến đêm thì người ta đốt đèn đất (đèn khí đá, hydrocarbure) để tiếp tục cho đến khi phân thắng bại. Sau đây tôi xin lược trích một truyện ngắn của Khái Hưng : Làng Ðông vào đám, mở cuộc đánh cờ người. Khoá Nghị là người giữ giải. Ðã hơn một tuần lễ, ngày nào cũng có người đến đấu nhưng đều bị thua. Hôm ấy là ngày tan đám, lại cũng là ngày phá giải cờ. Trai gái các làng lân cận đến xem rất đông. Người ta đặc biệt chú ý đến 16 cô quân cờ ngồi trên ghế đẩu, từ cô Tướng đến cô Tốt đều xinh đẹp, ăn mặc lịch sự, phấn sáp điểm trang công phu, tóc bôi dầu dừa, vấn khăn nhung, áo cẩm châu sặc sỡ, giầy mũi nhọn... Hai Phùng, người đến phá giải, nổi tiếng cao cờ khắp mấy tỉnh vùng xuôi, lại cũng là một tay "hào hoa phong nhã" nên vừa hiện diện lập tức gây sôi nổi, bàn tán. Lệ thường, người phá giải được quyền đi trước, còn người giữ giải được chọn bên. Lần này Hai Phùng phá lệ, tình nguyện nhường Khóa Nghị đi trước. Khóa Nghị tưởng Hai Phùng nhường vì muốn tỏ ra mình là tay "hào hiệp" bèn cũng không chịu kém, không những nhường cho Hai Phùng chọn bên, lại nhường luôn cả nước đi trước. Hai Phùng dĩ nhiên chọn bên nữ.
Trống đánh giục mở đầu, Hai Phùng tiến đến bên cô Sĩ, phất cờ đuôi nheo, mời cô đi lên. Khóa Nghị thấy Hai Phùng vào đầu ghểnh sĩ, cho là đối thủ không muốn tranh tiên đi trước, cam bỏ phí nước đầu. Khóa Nghị cũng tỏ ra mình "anh hùng", đấm tốt ba. Mặc cho Khóa Nghị đi nước gì Hai Phùng cũng không để mắt tới, cứ quanh quẩn bên cô Sĩ tán chuyện. Khi bị trống thúc ầm ĩ, không thể nói chuyện được thì Hai Phùng phất cờ mời cô Sĩ lui về chỗ cũ. Mọi người ngơ ngác, Khóa Nghị cho là đối phương khinh chiến, tức mình mở cuộc đại công kích. Nhưng hễ đến phiên Hai Phùng đi, vừa nghe tiếng trống giục là phất cờ mời cô Sĩ tiến lên hoặc lui xuống. Khóa Nghị đã vào pháo đầu mà bên địch còn xuống Sĩ. Khóa Nghị sang tốt đầu, người đánh trống thấy Hai Phùng lâu quá không đi bèn đem trống đến gõ bên tai. Hai Phùng vội giục cô Sĩ lên. Lần này cờ vừa phất, cô Sĩ vừa ngồi xuống thì ông Chánh Hội cười ngặt nghẽo, mời Hai Phùng đi ra. Năm ấy Khóa Nghị đoạt được giải. Nhưng Hai Phùng được quả tim cô Sĩ"(29). Châtenay-Malabry, tháng 11, 1996 ==== Chú thích: [2] - Kinh Lễ, tr. 101-2. [3] - Trung Quốc Sử Cương, tr. 9, 157, 303. [4] - Vân Ðài Loại Ngữ, tr. 197. [5] - Thủy Hử, IV, tr. 1310-11 - Văn Hoè, Trung Bắc Chủ Nhật, số 100. [6] - Lê Tắc, tr. 46-7, 129 - Ðài Chúng tiên không đặc biệt dành riêng cho Tết, Ðại Việt Sử Lược, tr. 187 và 211 : Năm 1120, mùa đông, tháng 10, Lý Nhân Tông sai dựng đài Chúng Tiên. Có đua thuyền. Năm 1162, mùa thu, dựng đài Chúng Tiên, từng trên lợp ngói vàng, từng dưới lợp ngói bạc. [7] - Minh Mệnh Chính Yếu, II, 153-4 - Thực Lục, IX, tr. 168-9. [8] - Sử Ký Toàn Thư, III, tr. 98. [9] - Sử Ký Toàn Thư, III, tr. 150. [10] - Phan Huy Chú, Lễ Nghi Chí, tr. 149-50. [11] - S. Baron, tr. 36. [12] - Phan Huy Chú, tr. 150-1 - Thăng-long, Ðông đô, Hà-nội, tr. 194. [13] - Phan Huy Chú, tr. 148-9 - Ðỗ Ðoàn Bằng, tr. 183-4. [14] - Phủ Biên Tạp Lục, tr. 339. [15] - Ðỗ Quang Chính, tr. 119-20, 128. [16] - Minh Mệnh Chính Yếu, I, tr. 13, 20 ; III, tr. 43 ; II, tr. 206 - Thực Lục XXII, tr. 354-6. [17] - Thanh Ðạm, tr.. 275. [18] - J. Jacnal, tr. 104-5. [19] - Thực Lục, III, 359. [20] - Thực Lục, XXVII, tr. 65. [21] - Thực Lục, VI, 133. [22] - Thực Lục, IX, tr. 168-70. [23] - Ðại-Nam Ðiển Lệ, tr. 333 - Tuyển tập Văn Bia Hà-nội, I, tr. 47-8. Bia soạn năm 1820. [24] - Coutumes et Légendes... [25] - Thi Nhân Việt-Nam, tr. 80-1. [26] - Nhà Nho, tr. 151-2. [27] - Hocquard, tr. 624-5. [28] - Hội Hè Ðình Ðám, II, tr. 284-5. [29] - Tiếng Suối Reo, tr. 178-84. BARON, Samuel : Description du Royaume de Tonquin. Bản dịch của H. Deseille. CHU THIÊN : Nhà Nho. Hà-nội, 1943 (?) ; Ðại Nam tái bản ở Mỹ. ÐÀO TRINH NHẤT : "Quyển lịch của Quách Thủ Kính", Trung Bắc Chủ Nhật, số 184, 21/11/1943. ÐỖ BẰNG ÐOÀN & ÐỔ TRỌNG HUỀ : Những Ðại Lễ và Vũ khúc của Vua Chúa Việt-Nam. Văn Học, 1992. Й QUANG CHÍNH : Lịch sử chữ quốc ngữ. (1620-59). Saigon : Ra Khơi, 1972 ; Paris : Ðường Mới tái bản, 1985. GIẢN CHI & NGUYỀN HIẾN LÊ : Sử Ký Tư Mã Thiên. Saigon : Lá Bối, 1970 ; tái bản, 1972 ; tái bản ở Mỹ. GIANG QUÂN & PHAN TẤT LIÊM : "Lễ thức và Phong tục", Thăng-long, Ðông đô, Hà-nội. Hà-nội : Sở Văn Hóa & Thông Tin, 1991. JACNAL, Jean : "Mémoires de S.E. Huỳnh Côn dit Ðan Tương. Ancien Ministre des Rites", Revue Indochinoise, No 1-2, Jan.-Fév. 1924. KHÁI HƯNG : "Lên Sĩ... Xuống Sĩ...", Tiếng Suổi Reo. Tái bản ở Mỹ. KIÊM THÊM : Tết Việt-Nam. California : Xuân Thu, 1987. LAN SƠN : "Vết thương lòng", Thi Nhân Việt-Nam. Hà-nội, 1942 ; Hoa Tiên tái bản lần thứ hai ở miền Nam, 1968. LÊ QUÝ ÐÔN : Phủ Biên Tạp Lục. Dịch giả Mai Ngọc Mai. Hà-nội : KHXH, 1977. Vân Ðài Loại Ngữ. Dịch giả Tạ Quang Phát. Saigon : Phủ Quốc Vụ Khanh đặc trách Văn Hóa, 1972, 1973. LÊ TẮC : An-Nam Chí Lược. Viện Ðại Học Huế, 1961. NGÔ SĨ LIÊN : Ðại Việt Sử Ký Toàn Thư, I, II. Hà-nội : KHXH, 1967. Cao Huy Giu dịch. NGUYỀN CÔNG HOAN : Thanh Ðạm. Hà-nội : Ðời Mới, 1943 ; Ðại Nam tái bản ở Mỹ. NGUYỀN DUY CẦN (Thu Giang) : Lão tử Tinh Hoa. Saigon : Khai Trí, 1963. " " " : Dịch Học Tinh Hoa. Saigon : Khai Trí, 1969 ; Xuân Thu tái bản ở Mỹ. NGUYỀN ÐỔNG CHI : Nguồn Gốc Sự Vật, I. Paris : Ðông Nam Á, 1986. NGUYỀN HI?N LÊ : Khổng Tử. California : Văn Nghệ, 1992. PHAN HUY CHÚ : Lịch Triều Hiến Chương - Lễ Nghi Chí. Hà-nội. Tổ Phiên dịch Viện Sử Học, 1961. PHAN KẾ BÍNH : Việt-Nam Phong Tục. Sống Mới tái bản ở Mỹ. PHAN KHOANG (?) : Trung Quốc Sử Cương. Saigon : 1958 ; Ðại Nam tái bản ở Mỹ. THI NI AM : Thủy Hử, IV. Á Nam Trần Tuấn Khải dịch. Sống Mới, 1978. TOAN ÁNH : Phong Tục Việt-Nam. Ðại Nam tái bản ở Mỹ. : Hội Hè Ðình Ðám, II. Nam Chi Tùng Thư, 1974. TRƯƠNG VĨNH KÝ : Souvenirs historiques sur Saigon et ses environs. Saigon : Imprimerie coloniale, 1885. Bản dịch của Nguyễn Ðình Dầu, Ký ức về Saigon và các vùng phục cận. Trẻ, 1997. VĂN HOÈ : "Lễ Phật quanh năm không bằng ngày rầm tháng giêng", Trung Bắc Chủ Nhật, số 100, 1/3/1942. "Coutumes et Légendes de la Fête du Tết au Việt-nam". Edition spéciale publiée par la Revue Horizon. Saigon. Không đề năm và tên tác giả. Ðại-Nam Thực Lục. Hà-nội : KHXH, Khoa Học, 1963, 1964, 1967, 1973. Ðại-Nam Ðiển Lệ. Nguyễn Sĩ Giác dịch. Saigon : Ðại Học Luật Khoa, 1962. Ðại Việt Sử Lược. Khuyết danh. Dịch giả : Nguyễn Gia Tường. TPHCM, 1993. Kinh Lễ. Dịch giả Nguyễn Tôn Nhan. Văn Học, 1999. Minh-Mệnh Chính Yếu, I, II, IV. Huế : Thuận Hóa, 1994. Tuyển tập Văn Bia Hà-nội, tập I. Hà-nội : KHXH, 1978. Trích từ quyển Lối Xưa Xe Ngựa tập II - An Tiêm xuất bản - Paris - 2002
|
