Chúng ta thường gặp nhiều khó khăn và không mấy thoải mái trong việc bước đầu ngồi thiền, một phần vì chúng ta không quen ngồi lâu suốt ngày và cũng không quen trong việc nỗ lực thiền định, nhưng phần lớn là do phương pháp thiền định mà chúng ta thực tập.

Trong phương pháp thiền Vipassana (Thiền Quán), bước đầu chỉ yêu cầu các bạn theo dõi hơi thở, đúng như bản chất tự nhiên của nó, không có qui định nào cho hơi thở; không sử dụng thần chú hoặc phương thức tưởng tượng hình ảnh nào đó trong phương pháp hành trì này.

Sử dụng một đối tượng do mình tự tạo ra (self-created), tập trung vào một đối tượng do tưởng tượng - một câu thần chú hoặc một hình tượng - tất cả những cách hành trì này dễ dẫn chúng ta vào những trạng thái hoang tưởng, khó thoát ra khỏi sự định tâm an trú vào những ảo giác mơ hồ mà không giúp được gì trong việc khám phá ra sự thật vi tế của chính chúng ta. Mục đích tối hậu của phương pháp thiền Vipassana không phải là sự định tâm. Sự định tâm chỉ là một yếu tố hỗ trợ, một bước nối dẫn đến mục đích hành thiền cao hơn: Đó là sự thanh lọc tâm, loại trừ mọi tạp niệm của tâm, mọi bất thiện trong tâm, và giải thoát ra khỏi mọi phiền não khổ đau, thành tựu sự giác ngộ viên mãn.

Tạp niệm sinh khởi trong tâm chúng ta từng khoảnh khắc (sát na), như sân hận, thù hằn, tham lam, sợ hãi, v.v... làm chúng ta phiền não đau khổ. Bất cứ lúc nào, khi những điều chúng ta không cầu mong đến, chúng ta rơi vào hoàn cảnh phiền não và tự tạo ra những mầm mống (nhân) bất toại nguyện và đau khổ khác. Những khổ đau này cứ tái diễn mãi trong cuộc sống, cho đến khi thân và tâm chúng ta trở thành một khối phiền não rối rắm (quả). Hơn nữa chúng ta không chỉ đau khổ riêng bản thân mà còn làm ảnh hưởng đến những người thân xung quanh. Tất nhiên, đây không phải là một lối sống thích hợp.

Học Thiền Quán là để học nghệ thuật sống: đó là làm sao để sống hạnh phúc và an lạc cho chính chúng ta, và cho mọi người; làm thế nào để sống hạnh phúc trong mọi lúc đồng thời hướng đến hạnh phúc tối thuợng với một tâm hồn hoàn toàn thanh tịnh, một tâm hồn tràn đầy tình thương vị tha, lòng từ bi, vui vẻ trước thành công của người khác, và tâm hỷ xả.

Để học nghệ thuật sống hạnh phúc, trước nhất chúng ta phải tìm nguyên nhân của đau khổ. Nguyên nhân này luôn tiềm ẩn bên trong, vì vậy các bạn phải khám phá thực tại ở nơi mình. Các bạn thực tập phương pháp thiền này là để giúp các bạn quán sát lại thân và tâm của mình, chính thân tâm là nơi chứa nhiều tham đắm dẫn đến kết quả tạo ra những tâm lý căng thẳng và khổ đau. Kinh nghiệm trực tiếp về thực tại là điều rất quan trọng. "Hiểu biết chính mình" (know thyself) các bạn sẽ quán sát thực tại qua nhiều hình thức từ đặc tính thô bên ngoài đến những hình thức có đặc tính vi tế hơn và vi tế nhất biểu hiện qua thân và tâm của các bạn. Sau khi kinh nghiệm qua những thực tại này, chúng ta có thể tiến xa hơn để kinh nghiệm thực tại siêu việt nhất vượt ra ngoài kinh nghiệm của thân và tâm.

Để có thể nhập vào sự thật vi tế này, chúng ta cũng phải bắt đầu bằng sự thật. Hơi thở là yếu tố thích hợp cho tiến trình thực nghiệm này vì nó gắn liền với sự thật. Hơn nữa, nếu chúng ta hành trì theo hình thức đọc tụng thần chú hoặc quán tưởng hình tượng của một vị thần nào đó thì phương pháp hành trì này trở thành một phương pháp mang đặc tính giáo phái. Tụng đọc thần chú hoặc quán tưởng hình tượng của một vị thần là nương nhờ vào một tôn giáo. Khổ đau phiền não là căn bệnh chung của con người. Phương thuốc điều trị cho căn bệnh chung này không thể là một phương thuốc của một môn phái nào đó; mà nó phải là một phương thuốc chung cho tất cả. Luyện tập tỉnh giác hơi thở sẽ đáp ứng yêu cầu này bởi hơi thở là thành tố quen thuộc đối với mọi người: ai cũng có thể áp dụng phương pháp theo dõi hơi thở. Toàn bộ tiến trình tu tập theo phương pháp này phải hoàn toàn vượt ra ngoài chủ nghĩa môn phái.

Hơi thở là một công cụ và với công cụ này các bạn có thể khám phá ra sự thật về tự ngã của chúng ta. Thực ra, ở mức độ kinh nghiệm, chúng ta biết rất ít về bản thân. Hơi thở là cầu nối của thân và tâm. Đa số chúng ta chỉ biết những hình thức mang tính thô thiển bên ngoài của thân mà chúng ta có thể tự điều khiển những bộ phận và chức năng của nó một cách có ý thức. Chúng ta hầu như không biết gì về những cơ quan bên trong, chúng hoạt động ngoài sự kiểm soát của ý thức. Thân thể được kết cấu do sự phối hợp của vô số tế bào, và những tế bào này luôn luôn thay đổi trong từng sát na. Vô số phản ứng sinh lý và điện lực hấp dẫn liên tục xảy ra trên khắp thân thể, nhưng các bạn không hề biết gì về chúng.

Thực tập phương pháp này, các bạn sẽ biết những gì mà lâu nay các bạn chưa biết về tự ngã. Hơi thở sẽ giúp các bạn thành tựu mục tiêu này. Hơi thở hoạt động như là một nhịp cầu nối tiếp từ chỗ phân biệt đến chỗ không phân biệt, vì hơi thở đóng một vai trò quan trọng trong thân thể và nó có thể nhận thức hoặc không thể nhận thức, có tác ý hoặc tự nhiên. Chúng ta bắt đầu với sự hít thở có ý thức, có chủ ý, và thực tập chánh niệm hơi thở một cách tự nhiên và bình thường. Và từ đó các bạn sẽ tiến xa hơn để làm lắng đọng những sự thật vi tế hơn trong các bạn. Mỗi bước tu tập là mỗi bước tiến vào thực tại; mỗi ngày các bạn thể nhập sâu hơn để khám phá những thực tại vi tế hơn của thân và tâm.

Bước đầu các bạn chỉ hãy theo dõi vai trò của hơi thở đồng thời các bạn cũng phải theo dõi tâm thức của mình, vì bản chất của hơi thở có mối quan hệ rất mật thiết với các trạng thái tâm thức của chúng ta. Khi nào tạp niệm, phiền não sinh khởi trong tâm, khi ấy hơi thở trở nên bất thường - chúng ta bắt đầu thở nhanh và mạnh hơn một tí. Khi những phiền não qua đi, hơi thở sẽ trở lại nhẹ nhàng. Vì vậy hơi thở có thể giúp các bạn khám phá ra thực tại không chỉ ở cấp độ thân thể mà còn ở tâm thức nữa.

Các bạn sẽ bắt đầu kinh nghiệm được thói quen của tâm là luôn luôn lang thang từ đối tượng này. Nó không muốn an trú vào hơi thở, hoặc tập trung vào bất cứ đối tượng đơn lẻ nào: thay vào đó, tâm nghĩ lung tung. Tâm thức của các bạn rong ruổi về quá khứ hoặc tương lai. Đây là thói quen của tâm; nó không muốn an trú trong giây phút hiện tại. Thực tế, chúng ta phải sống với hiện tại. Quá khứ là những gì đã qua, tương lai là những gì chưa đến, ngoài tầm nắm bắt của chúng ta, cho đến khi nó trở thành hiện tại. Nhớ lại quá khứ và suy nghĩ về tương lai có giá trị quan trọng chỉ khi nào chúng thực sự cần thiết cho giải quyết những vấn đề hiện tại. Nhưng vì thói quen đã bị tập nhiễm từ lâu, tâm thức luôn luôn tìm cách trốn khỏi thực tại và lang thang về quá khứ hoặc tuơng lai một cách vô vọng, và vì vậy tâm hoang vu này tạo ra khổ đau và bất an cho chúng ta. Phương pháp mà các bạn đang học ở đây gọi là "nghệ thuật sống", và cuộc sống thật sự có thể sống đúng nghĩa chỉ trong hiện tại. Vì vậy, bước đầu tiên là học phương cách làm sao để sống với giây phút hiện tại, bằng cách an trú tâm vào thực tại: Đó là hơi thở đang đi vào và ra từ lỗ mũi của các bạn. Đây chính là thực tại của sát na này, mặc dù nó là một thực tại không vi tế. Khi tâm thức lang thang, hãy mỉm cười và không nên khởi lên bất cứ trạng thái căng thẳng nào, chúng ta chấp nhận nó, vì đây là thói quen của tâm. Ngay lúc chúng ta nhận ra tâm thức đã lang thang, tự động nó sẽ trở lại với chánh niệm của hơi thở một cách tự nhiên. Chánh niệm là sự tỉnh thức để hay biết những gì đang xảy ra trong từng sát na.

Bằng cách quan sát, các bạn sẽ tự nhận ra rằng có những lúc các ý niệm khởi lên một cách ngẫu nhiên, không theo một trật tự nào cả. Thói quen của tâm trong hình thức như vầy thường được xem như một dấu hiệu của sự bất bình thường (madness). Tuy nhiên, ở đây, tất cả các bạn đã khám phá ra rằng các bạn đang ở trong một trạng thái tâm tương đồng với tâm của người bất bình thường, khi nhận ra điều này tâm quí vị không còn vô minh, ảo giác, ảo tưởng (moha). Ngay khi chuỗi ý niệm phát sinh, chúng phát sinh theo đối tượng và tuỳ thuộc vào đối tượng, tâm cảm thọ lạc hoặc khổ. Nếu đối tượng làm cho tâm cảm thọ lạc thì chúng ta bắt đầu ưa thích, rồi tham đắm, chấp thủ và xây những ảo vọng về nó. Nếu tâm cảm thọ một đối tượng là khổ thì chúng ta bắt đầu phản ứng với tâm không thích, rồi oán ghét, sân giận (dosa). Chính những ảo vọng đến từ cảm thọ lạc hay sân hận từ những điều bất như ý sẽ tạo nên những định kiến chủ quan sai lệch với thực tại. Tâm thức luôn chứa đầy vô minh, tham lam và sân hận. Tất cả những tâm bất thiện khác phát nguồn cũng từ ba tâm bất thiện căn bản này, và mỗi tâm bất thiện tạo ra một đau khổ.

Mục đích của phương pháp này là thanh lọc tâm, để tâm thoát khỏi khổ đau bằng cách đoạn trừ dần những phiền não trong tâm. Đây là một tiến trình giải phẫu đi sâu vào tâm vô thức của chúng ta, thực tập theo tiến trình này để khai mở và loại trừ những phiền não vi tế tiềm ẩn bên trong. Bước đầu của phương pháp luyện tập quán sát hơi thở, có thể suốt buổi tập chỉ có vài giây phút nào đó tâm các bạn tập trung hoàn toàn vào hơi thở, nhưng mỗi khi tâm các bạn ở vào trạng thái này nó có năng lực chuyển hoá những thói quen của tâm thức. Tại giây phút đó các bạn sống trọn vẹn, chánh niệm với thực tại hiện hữu, quan sát hơi thở vào hoặc ra từ hai lỗ mũi, và không khởi lên bất cứ ảo tưởng nào. Các bạn không thể tham muốn thở nhiều hơn nữa hoặc cảm thấy nổi giận đối với hơi thở: các bạn chỉ đơn giản theo dõi, đừng phản ứng với nó. Trong tâm niệm như vậy, tâm sẽ xuất ly khỏi ba căn bản phiền não tham, sân và si mê, đây là tâm thanh tịnh.

Tâm niệm thanh tịnh ở cấp độ tỉnh thức này có tác động mạnh đến các phiền não đã tích tụ từ lâu trong vô thức. Sự tiếp xúc giữa các động lực thiện và bất thiện tạo ra một sự bùng nổ. Một số phiền não tiềm ẩn trong vô thức hiện ra trên tầng ý thức, và nó biểu hiện thành các trạng thái bất an khác nhau của thân và tâm. Khi chúng ta gặp tình huống như vậy, những chướng ngại tâm sẽ tăng trưởng. Tuy nhiên, chúng ta phải sáng suốt nhận ra rằng những gì có vẻ như chướng ngại khó khăn, thật ra chính nó là dấu hiệu của sự tiến bộ trong việc tu tập thiền định, nói tóm lại, điều này cho thấy phương pháp tu tập bắt đầu có hiệu nghiệm. Việc giải phẩu tâm vô thức đã bắt đầu, và chút ít mủ bị khuất bên trong đã bắt đầu xuất hiện ra ngoài vết thương. Mặc dù tiến trình giải phẩu tâm thức gặp nhiều trở ngại, chỉ có phương pháp duy nhất này mới lấy được mủ ung độc, loại bỏ mọi tạp niệm của tâm. Nếu chúng ta tiếp tục hành trì đúng phương pháp, tất cả chướng ngại lần lượt tiêu tan. Dần dần các bạn sẽ cảm thấy dễ chịu hơn và từng tí một, tất cả khó khăn sẽ được khắc phục, nếu các bạn nhẫn nại thực hành.

Không ai có thể tu tập thế cho các bạn; các bạn phải tự thực hành. Các bạn phải khám phá thực tại ở nơi quý vị. Và các bạn phải tự giải thoát khỏi mọi phiền não.

Theo “Bài giảng trong khoá tu mười ngày thiền quán” của Thiền sư Goenka